Czy Mojżesz mógł istnieć naprawdę? Między historią i mitem
Mojżesz to nie tylko legendarny założyciel religii żydowskiej, ale postać ważna również dla chrześcijan i muzułmanów. W jego historii brakuje elementów, które pozwoliłyby konkretnie umiejscowić go w czasie. Czy można uznać, że istniał jakiś historyczny pierwowzór Mojżesza? Czy opowieść o fundatorze judaizmu powinno się traktować jako mit?
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o religii w historii.
Z tego artykułu dowiesz się:
Kim jest Mojżesz?
Biblijna opowieść o Mojżeszu
Żeby wyciągnąć jakiekolwiek wnioski z historii Mojżesza, trzeba sięgnąć najpierw do narracji biblijnej. Kim był legendarny fundator prawa i religii żydowskiej? Przodkowie Mojżesza osiedlili się w państwie faraonów kiedy okoliczne ziemie ogarnął nieurodzaj i głód. Z czasem kolejne pokolenia zaczęły się bardzo rozmnażać. Egipcjanie postanowili ich więc obciążyć najcięższymi pracami i ograniczyć dzietność. (Wj 1, 1-14)
Historia Mojżesza jest zbyt długa, żeby streścić ją tutaj w całości. Jej najważniejsze punkty to:
1. Ocalenie przed rozkazem faraona, żeby zabić wszystkich nowo narodzonych hebrajskich chłopców.
2. Zabicie Egipcjanina znęcającego się nad Hebrajczykami i ucieczka przed karą na pustynię
3. Znalezienie schronienia u kapłana Madianitów (nomadycznego ludu semickiego) i założenie tu rodziny
4. Wizja płonącego krzewu i głos Boga („Jestem który Jestem”), który poleca mu wyprowadzenie Izraelitów z Egiptu i zaprowadzenie ich do Kanaanu.
5. Plagi tzw. egipskie i wyjście Izraelitów
6. Przejście przez Morze Czerwone i zatonięcie wojska egipskiego
7. 40 lat tułaczki po (stosunkowo niewielkiej) pustyni i w tym czasie:
- wizje Mojżesza na górze Synaj
- ustanowienie prawa (kamienne tablice z przykazaniami) oraz powstanie Arki Przymierza
- historie o złotym cielcu, miedzianym wężu umieszczonym na palu, mannie z nieba
8. Dotarcie do Jordanu i śmierć Mojżesza przed wejściem do Kanaanu
Jak zauważył w swojej książce o Mojżeszu Jonathan Kirsch, mimo wielu cudowności wokół tej postaci sama ona pozostaje bardzo ludzka i zwyczajna, niekoniecznie bezgrzeszna. Mojżesz ma rozterki, słabości, jest impulsywny, wstydzi się wystąpień publicznych. To nie jest idealny heros. (por. Kirsch J., 1998: s. 2)
Autentyczność postaci nie oznacza oczywiście jej historyczności. Sprawia jednak, że staje się ona bardziej prawdopodobna. To jeden z powodów, dla których tak chętnie robiono filmy o Mojżeszu, również epickie dzieła, nagradzane na festiwalach filmowych.
Kiedy powstała historia Mojżesza?
Tradycja przypisuje spisanie ksiąg, dziś określanych jako księgi Wyjścia i Powtórzonego Prawa, samemu Mojżeszowi. Do niedawna uważano jednak, że żadne teksty biblijne nie mogły powstać przed VI w. p.n.e. To przekonanie zostało zachwiane kiedy archeolodzy zaczęli znajdować ewidentnie starsze inskrypcje w języku hebrajskim. (por. Moskowitz C., 2010) Inskrypcje te i inne znaleziska na stanowisku Khirbet Qeiyafa potwierdzają istnienie królestwa oraz umiejętności pisania przez użytkowników języka hebrajskiego na tym terenie ok. XI-X wieku p.n.e. Można więc powiedzieć, że historia Mojżesza została spisana co najmniej w VI wieku p.n.e., ale prawdopodobnie miało to miejsce dużo wcześniej. Górną granicę stanowią same wydarzenia, a właściwie okres tuż po nich. Tylko kiedy mogło mieć miejsce to tzw. wyjście z niewoli egipskiej?
Badania i hipotezy na temat historyczności Exodusu
Egipcjanie i Hebrajczycy
Biblia dostarcza rozbudowanych i epickich opowieści o stosunkach Hebrajczyków/Izraelitów z Egiptem. Zdawało by się, że w zabytkach egipskich znajdziemy odniesienie do tych historii. Tymczasem nie ma ich prawie wcale. Jedyną inskrypcją egipską, w której najprawdopodobniej wspomniano Izrael, jest stela króla Merneptaha z XIX dynastii. Utworzona w drugiej połowie XIII w. p.n.e. odnosi się do stłumienia powstań w należącym wówczas do Egiptu Kanaanie. Nazwa budzi spory, ponieważ Egipcjanie mieli inny system zapisu i dźwięków niż Hebrajczycy. Autor inskrypcji użył słowa „Ysyrial”. Biorąc pod uwagę okoliczności w jakich została wymieniona ta nazwa można mieć dość dużą pewność, że chodzi o jakiś lud. W przeciwieństwie do innych wymienionych tam ludów autor wyraźnie podkreślił zwycięstwo „genetyczne”. „Ysyrial jest zrujnowany, nie ma jego nasienia”. Wydaje mi się to ciekawe ze względu na pewne podobieństwa do historii opisanej w księdze Wyjścia: „Oto lud synów Izraela jest liczniejszy i potężniejszy od nas. Roztropnie przeciw niemu wystąpmy, ażeby się przestał rozmnażać.” (Biblia Tysiąclecia, Wj 1, 9-10) Również tego, niewymienionego z imienia, egipskiego władcę szczególnie drażni rozrodczość Izraelitów. To są oczywiście tylko skojarzenia. Sądzę jednak, że dają one do myślenia. Czy rzeczywiście Egipcjanie postrzegali rozrodczość wśród tego ludu jako szczególne zagrożenie?
Stela Merneptaha odnosi się do wydarzeń późniejszych niż opisywane w Księdze Wyjścia. Prawdopodobnie jest to okres po osiedleniu Hebrajczyków w Kanaanie, ale przed powstaniem królestwa Izraela. To ostatnie jest poświadczone w innych źródłach. Przede wszystkim wspomina o nim stela moabickiego króla Meszy z IX wieku. Jest w nim opisany bunt Moabitów, który został uwieczniony również w zapisie biblijnym.
Powyższe stele i wspomniana wcześniej inskrypcja paleo-hebrajska są dobrą weryfikacją narracji biblijnej. Mimo wszystko współczesny biblijnym Izraelitom Egipt nie potwierdza historii o ich zniewoleniu ani o ucieczce. To nie znaczy, że historia jest zmyślona. Jednak może być trochę podkoloryzowana. Czy rzeczywiście wydarzenia, które doprowadziły do wyjścia Izraelitów z Egiptu i osiedlenia w Kanaanie były tak spektakularne? Tego na podstawie odkrytych do tej pory źródeł nie można potwierdzić. Można natomiast spróbować określić kiedy mogłyby mieć miejsce. A może zainteresuje cię także ten artykuł o faktach na temat śmierci Jezusa?
Hipotetyczne daty Exodusu
Część historyków w ogóle zaprzecza istnieniu takiego wydarzenia. Nie ma na nie dowodów archeologicznych, a Egipcjanie – jak pisałam wcześniej – też nie odnotowali niczego takiego. Inni badacze zwracają uwagę na to, że królowie egipscy nie mieli w zwyczaju przyznawać się do swoich klęsk. Jeżeli lud niewolników zdołał wyjść z kraju wbrew woli władcy, to dlaczego uwieczniać to na steli lub w innym miejscu?
Za najbardziej prawdopodobnego kandydata na faraona Exodusu uważa się Ramzesa II z XIX dynastii. Ten władca panował ponad 60 lat (zmarł prawdopodobnie około 90-tki). Jest znany z wzniesienia wielu budowli i wielu udanych kampanii wojennych. Merneptah był jego synem i bezpośrednim następcą. Za Ramzesa budowane były dwa miasta – królewska rezydencja Pi-Ramzes i Per Atum, wymawiane też jako Pitom. W Biblii, przy okazji opisu niewoli egipskiej wspomniane są miasta Pithom i Ramzes. Za Ramzesa II było duże zapotrzebowanie na budowniczych. Dużo elementów tej układanki zaczyna do siebie pasować.
Innym kandydatem na faraona Exodusu jest Echnaton z XVIII dynastii (ok. 100 lat przed Ramzesem II). Ten rewolucyjny władca zaprowadził monoteistyczny kult tarczy słonecznej - Atona, jako jedynego boga. Niektórzy przypuszczają, że swoje idee monoteistyczne zapożyczył właśnie od Izraelitów. Według tej wersji budowali oni nie Pi-Ramzes i Pithom, ale miasto Achetaton na pustyni (dziś el-Amarna). Jeżeli więc uznać wyjście z Egiptu za wydarzenie historyczne, to miałoby miejsce w XIV lub XIII w. p.n.e.
Warto jeszcze wspomnieć o hipotezie, która łączy faraonów sprzyjających Izraelitom z panowaniem Hyksosów w Egipcie w tzw. Drugim Okresie Przejściowym, zaś ich upadek z początkiem prześladowań. (por. Osman A., 2003: s. 8-15)
Historyczność i mit Mojżesza
Mojżesz historyczny
Potwierdziliśmy historyczność królestwa Izraela i stosunki tego ludu z Egiptem. Udało się też ustalić mniej więcej kiedy mogły mieć miejsce wydarzenia Exodusu. To nie potwierdza ani nie obala historyczności samego Mojżesza. Jednak pozwala przypuszczać, że przynajmniej pewne fragmenty tej opowieści są zapisem obiektywnych zdarzeń.
Człowiek, który (według tradycji) odegrał ważną rolę w wyprowadzeniu Izraelitów z Egiptu do Kanaanu i ustanowieniu praw scalających ten lud mógł istnieć naprawdę. Nie możemy jednak zweryfikować jego istnienia w źródłach poza Biblią. Podobnie jest z wieloma postaciami ze starożytności. Im dalej sięgamy w głąb historii, tym mniej mamy źródeł, dlatego trudniej jest oddzielić rzeczywistość od mitu. Jako historyczka widzę ten sam problem z wieloma bliższymi nam czasowo postaciami. Tak samo zmitologizowany został Karol Wielki czy nawet Józef Piłsudski. Dlatego sama mitologizacja nie jest argumentem przeciw historyczności Mojżesza.
Mojżesz mityczny
Niezależnie od tego czy fizycznie istniał Mojżesz wyzwoliciel i fundator narodu, na pewno istniała i istnieje jego legenda. Stał się jedną z kluczowych postaci dla żydów, muzułmanów i chrześcijan. Wyznawcy islamu traktują go tak poważnie, że w krajach gdzie islam jest religią państwową zabroniono wyświetlania filmu animowanego „Książę Egiptu”. Wynika to z przekonania, że żadnego proroka Allaha nie powinno się obrazować.
Średniowieczni alchemicy uważali Mojżesza i jego siostrę Miriam za pionierów w tej sztuce. Miriam mylono zresztą z późniejszą alchemiczką aleksandryjską – Marią Żydówką, o której pisałam w innym artykule.
Innym ciekawym wątkiem w sztuce europejskiej mogą być rogi Mojżesza. Chodzi o figurę proroka wykonaną przez renesansowego mistrza – Michała Anioła. Rzeźbiarz opierał się na łacińskiej Wulgacie. Autor tłumaczenia Biblii odczytał i przetłumaczył hebrajskie słowo „qaran” (promienisty, lśniący) jako „qeren” (rogaty). Bardziej dociekliwi dopatrzą się tutaj drugiego dna. Rogi w wielu starożytnych religiach były kojarzone z promieniami światła oraz z boską potęgą. Czy autor Wulgaty bezwiednie zachował ten aspekt boskości, opisując rogatego Mojżesza? A może to Michał Anioł chciał ukryć jakiś przekaz w swojej rzeźbie?
***
Poza wszystkimi ciekawostkami Mojżesz pozostaje dla wyznawców judaizmu założycielem religii i fundatorem prawa. Dla chrześcijan historia Mojżesza pełna jest znaków zapowiadających przyjście Jezusa, a Dekalog jest podstawą zasad moralnych. Muzułmanie uważają go natomiast za pierwszego i jednego z najważniejszych proroków. Postać jest na pewno fascynująca.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Jonathan Kirsch, Moses, Ballantine Books 1998
- Clara Moskowitz, Bible Possibly Written Centuries Earlier, Text Suggests, Livescience 15.01.2010 (https://www.livescience.com/8008-bible-possibly-written-centuries-earlier-text-suggests.html, dostęp 06.06.2022)
- Ahmad Osman, the Hebrew Pharaohs of Egypt, Rochester 2003
- Biblia Tysiąclecia, wydanie IV, Pallotinum 1983