Elżbieta Łokietkówna – życiorys, rola w historii, ciekawostki
Kim była Elżbieta Łokietkówna? O tej postaci często się dzisiaj zapomina. Mało który z naszych rodaków wie o tym, że była ona babką świętej królowej Jadwigi. Życie i rządy Elżbiety były przepełnione polityką. Spełniała się także jako żona i matka. Przez kilka lat musiała w imieniu swojego syna troszczyć się o porządek w państwie polskim. Już jej współcześni uważali Elżbietę za osobę charyzmatyczną i nieprzeciętną.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o Władysławie Łokietku.
Z tego artykułu dowiesz się:
Elżbieta Łokietkówna – z Polski na Węgry
Wczesne lata
Elżbieta Łokietkówna, córka księcia Władysława I zwanego Łokietkiem i Jadwigi Bolesławówny, to postać nietuzinkowa na tle ludzi i czasów, w których żyła. Data jej narodzin nie jest pewna – przypuszcza się, że przyszła królowa węgierska urodziła się w 1305 roku, po tym, jak jej ojciec powrócił do Polski z wygnania.
Mało dzisiaj wiemy o losach tej królewny polskiej z czasów jej młodości. Na jej wychowanie duży wpływ miała jej matka, Jadwiga oraz klaryski, u których pobierała edukację. W czasach swoich późniejszych rządów Elżbieta Łokietkówna wspierała finansowo to zgromadzenie zakonne.
Elżbieta miała też rodzeństwo – można tu wymienić m.in.:
- starszą siostrę Kunegundę
- późniejszego króla Polski, Kazimierza Wielkiego
Po śmierci tego ostatniego (1370), Elżbieta sprawowała przez kilka lat z przerwami na ziemiach polskich rządy regencyjne w imieniu swojego syna, Ludwika.
Zaślubiny z królem Węgier
Matka Elżbiety, Jadwiga nauczyła córkę na swoim przykładzie, jak sprawnie rządzić, zachowując przy tym wiarę w Boga. Już niedługo później Łokietkówna miała się przekonać, jak bardzo się jej umiejętności, związane z rządzeniem krajem przydadzą.
Kilkunastoletnia królewna nie wiedziała jeszcze, że rodzice zamierzają ją wydać za mąż. Ponadto miała być ona swoistą kartą przetargową w rozgrywkach politycznych ojca.
Władysławowi Łokietkowi opłacała się współpraca z ówczesnym królem węgierskim, Karolem Robertem, którego wpływy sięgały samego papieża, Jana XXII. Było więc istotne dla polskiego księcia z politycznego punktu widzenia, aby zacieśnić kontakty z monarchą Andegaweńskim. Rękojmią dla dobrych stosunków polsko-węgierskich miała być m.in. osoba Elżbiety Łokietkówny. Jej to właśnie rękę zamierzał oddać Łokietek swojemu sojusznikowi zza południowej granicy.
Ślub Elżbiety Łokietkówny z Karolem Robertem odbył się w roku koronacji jej ojca, czyli 1320. 6 lipca bawiono się na ich weselu w Budzie. Elżbieta była trzecią z kolei małżonką władcy węgierskiego.
Elżbieta miała okazję zobaczyć na własne oczy, nad jakim krajem przyjdzie jej panować. Okazało się, że Węgry były ogarnięte wojnami domowymi, a w samym państwie dało się czuć nastrój pełen braku zaufania do władcy.
Królowa i regentka
Królowa węgierska
Od roku 1320 piętnastoletnia Elżbieta Łokietkówna zaczęła więc swoje rządy u boku męża. Miała ona zapewnione potrzebne wygody, natomiast król poświęcał się sprawom wojennym.
Relacja małżonków musiała być zapewne niełatwa ze względu na tryb życia króla, który drwił z chrześcijańskiej wiary żony, a ją samą zdradzał z innymi kobietami. Monarcha okazywał jednak małżonce wobec swojego otoczenia należny królowej szacunek. Przejawiało się to m.in. w tym, że oddawał jej honorowe miejsce przy stole. Owocem związku Elżbiety i Karola Roberta było dość liczne potomstwo – pięcioro synów, w tym Ludwik, zwany później Wielkim lub, przez Polaków, Węgierskim.
Tym, co przerwało pewną rutynę na dworze węgierskim, był zamach Felicjana Zácha 17 kwietnia 1330 roku na rodzinę królewską. W wyniku tego zaskakującego dla wszystkich czynu Elżbieta Łokietkówna straciła cztery palce u prawej ręki, co stało się powodem dla nadania jej nieładnego przydomka „królowa kikuta”. Zemsta za ten czyn była wielka i pamiętano ją jeszcze długo – zabito w okrutny sposób wszystkich członków rodziny zamachowca lub, w lżejszej wersji, skonfiskowano im majątek bądź zniewolono.
Elżbietę Łokietkównę kojarzono jako zdecydowaną w swoim postępowaniu i nieprzejednaną władczynię. Królowa decydowała o kwestiach terytorialnych, a także nadawała różne godności wiernym poddanym, stosując przy tym własne kryteria. Nadawała także, jak już napisano, dobra dla zakonów.
Elżbieta zaczęła posiadać z roku na rok coraz większy autorytet wśród poddanych. Na Węgry też zaczęło przyjeżdżać coraz więcej Polaków. Rządziła w sposób bezkompromisowy krajem, coraz bardziej pozostawiając męża w swoim cieniu.
Elżbieta Łokietkówna i Ludwik Wielki
Dwaj pierwsi synowie Elżbiety Łokietkówny, Karol i Władysław, zmarli przedwcześnie. Najstarszy był więc Ludwik, który miał jeszcze dwóch młodszych braci – Andrzeja i najmłodszego, Stefana. Troskliwa matka miała na uwadze wszelkie dobro synów. Nie broniąc im zabawy w młodym wieku, zadbała także o ich wykształcenie, jak niegdyś Jadwiga o jej naukę. Nadawała godności nauczycielom swoich dzieci, troszczyła się również o wychowanie religijne książąt.
Ludwik, najstarszy syn, objął rządy na tronie węgierskim po śmierci ojca w 1342 roku. W tym czasie pozycja matki Ludwika była dość silna. Gospodarowała energicznie krajem, jej syn poświęcił się zaś polityce międzynarodowej. W międzyczasie uregulowano sprawy związane z sukcesją na tronie polskim. 24 stycznia 1355 roku wydano tzw. przywilej budziński, na którego podstawie możliwe było zatwierdzenie praw Ludwika do polskiej korony.
5 listopada 1370 zmarł brat Elżbiety – król Kazimierz III Wielki. 17 listopada tego roku tron – wobec braku męskiego legalnego potomka polskiego władcy – objął Ludwik. Zawiązano w tym czasie unię personalną między Polską a Węgrami. Syn Łokietkówny nie planował jednak osobiście doglądać państwa Piastów. Aby jednak władza została zachowana w rękach węgierskich, przeniósł on rządy regencyjne na swoją matkę, Elżbietę.
Regencja w Polsce
Sytuacja w Polsce nie była łatwa w tamtym czasie. Wybuchały konflikty i bunty w kraju, spowodowane m.in. postanowieniami poprzedniego władcy. Elżbieta najpierw zajęła się sprawą niekorzystnych nastrojów w Wielkopolsce. Sędziwój z Szubina uspokoił sytuację, zmuszając miejscowych rycerzy do zachowania spokoju.
W Małopolsce natomiast zarzewiem konfliktów były decyzje Kazimierza Wielkiego odnośnie konfiskat ziem tym, którzy nie potrafili udowodnić prawnie, że są one ich własnością. Elżbieta powołała sądy restytucyjne, mające za zadanie rozstrzygnąć spory w tym zakresie. Okazało się jednak, że utworzone instytucje nie kwapiły się zbytnio do szybkiego wydania wyroku. Ostatecznie regentka sama zajęła się zwróceniem niektórych majątków, przede wszystkim na ziemiach Wielkopolski, prawdopodobnie w celu zjednania sobie tamtejszych możnych.
W 1374 roku został wydany przywilej dla szlachty, znany dziś pod nazwą układów koszyckich. Na jego mocy po śmierci króla Ludwika tron polski miała objąć któraś z jego córek (jako że męskiego potomka Ludwik nie miał). Wydawało się, że sytuacja w Polsce jest w miarę ustabilizowana. W 1375 roku jednak nastąpiła przerwa w sprawowaniu rządów Elżbiety na ziemiach polskich. Wobec małej skuteczności działań jej syna Ludwika, który ją na krótki czas zastąpił, przejęła ona władzę na krótko po raz kolejny.
Rok później (1376) zrodziły się dosyć silne zatargi między krakowskimi mieszczanami a węgierskimi dworzanami, towarzyszącymi królowej. Osiągnęły one apogeum w momencie zabicia kilkudziesięciu Węgrów. Oburzona władczyni bez zbytniego namysłu wyjechała z Polski i więcej nie sprawowała już w niej regencji. Po jej odjeździe odrodziły się kolejne konflikty, także między polskimi rodami, szczególnie w Wielkopolsce.
Ostatnie lata życia i śmierć Elżbiety Łokietkówny
Po zakończeniu rządów regencyjnych, Elżbieta Łokietkówna zasadniczo pozostała już do końca życia na Węgrzech. Pojawiła się jednak w Polsce po śmierci swojej wnuczki, Katarzyny, przewidywanej na następczynię Ludwika. Następnie powróciła na Węgry.
Elżbieta spędziła ostatnie lata swojego życia w klasztorze klarysek w Starej Budzie. W kwietniu 1380 roku spisała testament, na mocy którego jej dobra miały przypaść w udziale zstępnym oraz instytucjom kościelnym. Krótko po świętach Bożego Narodzenia tego samego roku, 29 grudnia w Budzie nastąpiła śmierć Elżbiety Łokietkówny.
Historycy oceniają tę postać różnorako, jednak nie odmawiają jej jednego – zdecydowania w postępowaniu i silnego charakteru, połączonego z umiejętnością rządzenia. Choć dla swych przeciwników potrafiła mieć twarde serce, rodzinie okazywała dużo troski i miłości. Mimo kontrowersji, które może budzić Elżbieta swoimi decyzjami, należy uznać jej niekwestionowaną charyzmę i wpływ na dzieje węgierskiej, a także polskiej monarchii.
Autor: dr Mariusz Samp
Bibliografia:
- Andegaweni, Biografie, herby, drzewa genealogiczne, red. J. Cieślewska, Warszawa 2010.
- Dąbrowski J., Elżbieta Łokietkówna, Kraków 1914.
- Dąbrowski J., Koronacje andegaweńskie w Polsce, [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 2, Kraków 1938.
- Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Wielkiego, Kraków 1918.
- Gzela J., Małopolska elita władzy w okresie rządów Ludwika Węgierskiego w Polsce w latach 1370-1382, Toruń 1994.
- Halecki O., O genezie i znaczeniu rządów andegaweńskich w Polsce, „Kwartalnik Historyczny” 32 (1921).
- Horwat J., W sprawie daty urodzenia Elżbiety Łokietkówny, „Kresy Południowo-Wschodnie” 5-6 (2007/2008).
- Janicki K., Damy polskiego imperium, Kobiety, które zbudowały imperium, Kraków 2017.
- Janicki K., Elżbieta Łokietkówna (1305-1380) [https://ciekawostkihistoryczne.pl/leksykon/elzbieta-lokietkowna-1305-1380; dostęp: 07.12.2020].
- Kienzler I., Polki władczynie Europy, Warszawa 2019.
- Kirys F., Wielki król i jego następca, Kraków 1992.
- Kozłowski W., The origins of the 1320 Angevin-Piast dynastic marriage, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 20 (2016).
- Louis the Great, King of Hungary and Poland, red. S. B. Vardy, G. Grosschmid, L. S. Domonkos, Boulder-New York 1986.
- Maciorowski M., Starsza królowa Polski, 700 lat temu Elżbieta Łokietkówna poślubiła króla Węgier Karola Roberta, „Ale Historia, Tygodnik Historyczny” 26 (2020).
- Marzec A., Pod rządami nieobecnego monarchy, Królestwo Polskie 1379-1382, Kraków 2017.
- Marzec A., W przededniu zjazdu koszyckiego, Dokument królowej Elżbiety Łokietkówny z 7 września 1374, „Roczniki Historyczne” 82 (2016).
- Matuszewski J., Przywileje i polityk podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce, Łódź 1983.
- Sroka S., Elżbieta Łokietkówna, Bydgoszcz 2000.
- Sroka S. A., Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 1999.
- Sroka S. A., Pielgrzymka królowej Elżbiety Łokietkówny do Rzymu w 1343 roku, „Peregrinus Cracoviensis” 4 (1996).
- Sroka S. A., Zamach Felicjana Zacha w świetle najnowszej literatury węgierskiej, „Studia Źródłoznawcze” 44 (2006).
- Śnieżyńska-Stolot E., Odkrycie klasztoru klarysek i grobu królowej Elżbiety Łokietkówny na Węgrzech, „Biuletyn Historii Sztuki” 41 (1979), 1.
- Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.
- Wiszewski P., Ludwik Wielki i jego czasy, Wrocław 2004.
- Wyrozumski J., Genealogia sukcesji andegaweńskiej w Polsce, „Studia Historyczne” 25 (1982).