Gall Anonim - pochodzenie, życiorys, rękopisy, ciekawostki

Opublikowano: 01.12.2023DrukujUdostępnij

Biografia Galla Anonima – kim był autor Kroniki polskiej?

Gall Anonim – imię i pochodzenie kronikarza

Informacje o autorze najstarszej polskiej kroniki są niezwykle skąpe. Nie zachowało się imię kronikarza. Gallus hanc historiam scripsit – Gallus napisał tę historię – stwierdził szesnastowieczny historyk Marcin Kromer, analizując dzieło średniowiecznego dziejopisa. Przydomek Gall – Francuz- stał się określeniem tajemniczego pisarza. [Starnawski, s.12] Lektura listów Galla Anonima, stanowiących wstęp do kolejnych ksiąg Kroniki polskiej, pozwala wysnuć przypuszczenia, dotyczące życia autora. Niektóre sformułowania wskazują wprost na cudzoziemskie pochodzenie kronikarza:

• …zaszczyt płynący z tego dzieł przypiszemy książętom tej ziemi (…)[Gall Anonim ks.I, s. 5]
• …dziełko, łaskawi ojcowie, napisane na część książąt i kraju waszego (…)[Gall Anonim ks.II, s. 59]
• …jestem wśród was obcym pielgrzymem (…)
• … podjąłem tę pracę, (…)by za darmo nie jeść chleba polskiego. [Gall Anonim ks.III, s. 115]

Kim był i skąd przybył do Polski Gall Anonim? Historycy, badający życiorys kronikarza, wskazują na jego związki z Węgrami. On sam przyznał, że jest zakonnikiem, pragnącym swoje dzieło …zabrać ze sobą do miejsca moich ślubów zakonnych. [Gall Anonim ks.III, s. 115] Mediewista, profesor Marian Plezia zauważył, że miejscem złożenia ślubów zakonnych był prawdopodobnie klasztor benedyktynów. Zgodnie z regułą zakonu locus professionis, zakonnicy, opuszczający klasztor na pewien czas, mieli powinność powrotu, po zakończeniu wypełnianego zadania. Gall Anonim najpewniej przybył do Polski z węgierskiego opactwa św. Idziego w Somogyvar, podobnie jak inni zakonnicy, sprowadzeni tam z Francji, ze St. Gilles, miejsca spoczynku świętego.[Wstęp do: Kronika polska, s. VI - IX] Słuszność wnioskowania prof. Plezii potwierdzają słowa autora Kroniki, sławiące patrona benedyktynów:

Bolesław, książę wsławiony,

Z daru Boga narodzony,

Modły świętego Idziego

Przyczyną narodzin jego. [Gall Anonim, ks. I, s.6]

Wskazówką, pozwalającą uznać Węgry za miejsce, z którego przybył do Polski Gall Anonim, jest dobra znajomość tego kraju, sąsiednich państw oraz węgierskiej historii. Badacz średniowiecza, prof. Plezia wskazał, że autor Kroniki bezbłędnie wymienia kolejnych władców węgierskich, księcia Almusa, a świętego Władysława, założyciela klasztoru benedyktynów w Somogyvar, darzy wyjątkowym szacunkiem. Dodatkowo, książę Bolesław III Krzywousty nazywany jest północym księciem. [Gall Anonim, ks. III, [17], s.139] A może zainteresuje cię także ten artykuł o kronikach Wincentego Kadłubka?

Kronika Polski – pobyt kronikarza na dworze Bolesława III Krzywoustego

Gall Anonim przybył do Polski w roku 1112 lub 1113. Przypuszcza się, że mógł dołączyć do dworu Bolesawa III Krzywoustego, gdy książę wracał z pielgrzymki do Somogyvar, w 1113 roku, gdzie pokutował, po oślepieniu brata Zbigniewa. Kronikarz był świadkiem tych wydarzeń: Widzieliśmy bowiem na własne oczy tak znakomitego męża, jak po raz pierwszy przez dni czterdzieści pościł publicznie(…)[Gall Anonim, ks. III, [25] s.154] - wyznał dziejopis, szczegółowo opisując przebieg pokuty. Na dworze księcia Bolesława III, przy pisaniu swojego dzieła, korzystał z pomocy kanclerza Michała Awdańca oraz biskupa poznańskiego Pawła, których wspomina w pierwszym liście Kroniki polskiej: Ponieważ zaś los życzliwy was mi zdarzył na patronów słusznej sprawy, uznałem za właściwe, by imiona tak znakomitych mężów wpleść w tok opowiadania. [Gall Anonim, ks. I, s.4] W zakończeniu listu pojawia się sugestia pisarza, iż liczy na godną nagrodę za swoją pracę. Uwaga ta pozwala na wysunięcie przypuszczenia, że Gall Anonim podejmował się pisania na zlecenie.

Twórca Kroniki był cudzoziemcem, nieznającymi historii Polski, więc rzeczą oczywistą było, iż korzystał z pomocy osób, które dostarczyły mu potrzebnych informacji. W liście, poprzedzającym księgę II, wymienia biskupa Pawła i kanclerza Michała, jako wielkich ojców kroniki. Kanclerz Michał Awdaniec określany jest mianem współpracownika. W tym samym liście Gall Anonim umniejsza własny wkład w powstawanie dzieła, nazywając je dziełkiem, a siebie szafarzem szczupłej okrasy. [Gall Anonim, ks. II, s.57-59]

Biografia dziejopisa, po dokładnym zbadaniu tekstu, dostarcza czytelnikowi bliższych informacji o zdolnościach pisarskich autora. Prawdopodobnie benedyktyn trudnił się pisaniem listów i układaniem treści dokumentów, zgodnie ze średniowieczną sztuką ars dictandi, o czym świadczą jego słowa: nie po to podjąłem tę pracę, aby rzekomo wynosić się ponad innych (…)lecz by unikać próżnowania i zachować wprawę w dyktowaniu …[Gall Anonim, ks. III, s.115] Jednocześnie wydaje się, że Gall anonim świadom był własnych zdolności, chociaż skromnie im zaprzeczał, jak przystało zakonnikowi. Lektura listów pozwala domyślać się, że polskie otoczenie kronikarza nie zawsze było mu przychylne, stąd takie uwagi, jak w zakończeniu listu do księgi III :

Ponadto przez wzgląd na Boga i na Polskę niechaj wasza zacność roztropnie zechce zadbać o to, aby otrzymaniu nagrody za tyle pracy nie przeszkodziła czyjaś nienawiść lub jakaś moja przypadkowa płochość.Jeśli bowiem mądrzy ludzie uważają me dzieło za dobre i pożyteczne dla sławy ojczyzny, to niegodnym i nieodpowiednim byłoby, gdyby za czyimś podszeptem odebrano twórcy nagrodę za dzieło. [Gall Anonim, ks. III, s.11]

Niestety, nie wiadomo, czyje podszepty szkodziły pisarzowi. Nie wiemy również, czy otrzymał wynagrodzenie za swoją pracę. Nie wszystkim osobom, z otoczenia Bolesława III Krzywoustego podobała się praca dziejopisa, zwracającego uwagę na trudniejsze momenty historii. Zakonnik, przybywający „ze świata”, wyróżniał się z pewnością innym sposobem bycia i postrzegania rzeczywistości. Tak oto pisał, reagując na nieprzychylne uwagi:

• …nikt nie będzie uważał za niestosowne, jeżeli w obrazie, obok wspaniałych barw dla rozmaitości przydany zostanie kolor czarny. [Gall Anonim, ks. II, s.58]
• Jeśli zaś przypadkiem twierdzicie, że człowiek taki i tak żyjący jak ja niegodnie sięga po takie tematy, to wam odpowiem, że przecież spisywałem wojny królów i książąt, a nie ewangelię. [Gall Anonim, ks. III, s.116]

Tak wygląda najstarszy zachowany egzemplarz Kroniki polskiej – początek dzieła Galla Anonima, w rękopisie z XIV wieku (rękopis Zamoyskich, przechowywany w warszawskiej Bibliotece Narodowej)

Dzieło Galla Anonima – wartość literacka Kroniki polskiej

Konika Galla Anonima wzorowana jest na zachodnioeuropejskiej epice dworsko-rycerskiej. Autor tak rozpoczął swoje dzieło: Zaczyna się kronika i dzieje książąt i władców polskich. Nawiązał w ten sposób do francuskiego gatunku chansons de geste, czyli pieśni, opiewających bohaterskie czyny rycerzy. Kronika polska poświęcona jest czynom Bolesława III Krzywoustego – kreowanego na wzorowego władcę. Dzieło Galla Anonima wyróżnia się ciekawą regularną kompozycją. Cały utwór tajemniczego dziejopisa podzielony jest na trzy księgi. Każda część zawiera list – dedykację oraz wierszowany wstęp. Wydarzenia wstępne, ujęte w strofy, zostają powtórzone w opisach końcowych. Taka ramowa kompozycja treści występuje w księdze I oraz w księdze III. Wewnątrz ksiąg autor umieścił pieśni – Pieśń o śmierci Bolesława [Gall Anonim, ks. I, [16] s.36], pieśń, śpiewaną przez rycerzy polskich pod Kołobrzegiem [Gall Anonim, ks. II, [28] s.91] oraz pieśń straży niemieckiej, o zacności Bolesława[Gall Anonim, ks. III, [11] s.134]

Księga I sięga do dawnych podań wielkopolskich i najdawniejszej historii rodu Piastów. Zakończeniem tej księgi są informacje o cudownym narodzeniu Bolesława Krzywoustego, za wstawiennictwem św. Idziego: Jeszcze mnisi w Prowansji nie skończyli postu, a już matka w Polsce cieszyła się z poczęcia syna! [Gall Anonim, ks. I, [31] s.56] Księga II, obejmuje wypadki od 1086 roku do 1108 roku. Kronikarz opisuje młodzieńcze lata księcia Bolesława Krzywoustego i kończy tę część na pojmaniu brata Zbigniewa i jego rycerzy.  Księga III, która nie została ukończona, traktuje o zwycięstwie księcia Bolesława Krzywoustego nad Niemcami, ukazuje walki z Czechami oraz triumfalne odzyskanie grodu Nakło, po pokonaniu Pomorzan. W 25 rozdziale księgi III Gall Anonim przedstawił przebieg tragicznego konfliktu ze Zbigniewem i opis pokuty księcia Bolesława Krzywoustego. Ostatnia część Kroniki polskiej została doprowadzona do 1113 roku.[Literatura polska, s.283-284] [Wstęp do: Kronika polska, s. LVI]

Pierwszy okazały zabytek polskiej literatury zalicza się zarówno do literatury historycznej, jak i do literatury pięknej. Styl literacki Kroniki jest przykładem wykorzystania ars dictandi w dziele historycznym. Utwór został napisany w języku łacińskim. Zwraca uwagę kunsztowna rytmiczna i rymowana proza, miejscami zasługująca na miano poezji. Bohaterowie opowieści wygłaszają przemowy - w każdej księdze notuje się po trzy mowy. Wydarzenia opisane są chronologicznie, w formie niedługich epizodów, które spaja sylwetka bohatera. Gall Anonim unika wyrażenia własnej oceny osób lub sytuacji – w całym utworze znajdujemy zaledwie kilka takich miejsc. Kronikarz najczęściej posługuje się opiniami innych osób, pośrednio ujawniając własne zdanie. [Wstęp do: Kronika polska, s. LVI - LVIII]

Jaka jest wartość historyczna Kroniki polskiej?

Kronikarz, przystępując do pracy, gromadzi potrzebne materiały, na które składają się źródła pisane, przekazy ustne, a czasem osobiste doświadczenia. Gall Anonim nie dysponował wieloma źródłami pisanymi. Badacze Gallowej Kroniki wskazują na Żywot św. Wojciecha, prawdopodobnie Rocznik kapituły krakowskiej orazbliżej niesprecyzowanezapiski, opatrzone dziennymi datami. Gall Anonim najwięcej czerpał z ustnych tradycji. Informacje o początkach dynastii czerpał z opowieści seniores antiqui – starych ludzi, przekazujących swoją wiedzę następnemu pokoleniu, z opowiadań polskich duchownych i osób, przebywających na dworze Bolesława III Krzywoustego. Niektóre wydarzenia obserwował osobiście. Badacze Kroniki uważają, że z autopsji znał wydarzenia, związane z pielgrzymką pokutną księcia Bolesława, na co wskazuje użycie wyrażenia widzieliśmy – tylko jeden raz w całym utworze. [Gall Anonim, ks. III, [25] s.154]

Wydarzenia, opisane przez Galla Anonima, w opinii historyków, uważane są za wiarygodne. Kronikarz często ubarwiał przedstawiane sytuacje, szczególnie w obrazowaniu najdawniejszych dziejów, o których dysponował niewielką wiedzą. Przykładem takiego ubarwiania historii jest opis spotkania cesarza Ottona III z księciem Bolesławem Chrobrym, w Iławie. Polski książę, wg opisu dziejopisa, przedziwne wprost cuda przygotował(…) Złoto bowiem za jego czasów tak było w powszechnym posiadaniu u wszystkich, jak dziś srebro, srebro zaś był tak tanie, jak słoma. [Gall Anonim, ks. I, [6] s.19] Przedstawione wydarzenia, ukazujące zjazd gnieźnieński, powstały w oparciu o wciąż żywą w XII wieku legendę oraz przy wykorzystaniu żywota św. Wojciecha. Wydarzenia z 1000 roku znajdują potwierdzenie u niemieckiego dziejopisa, Thietmara.[Barański, s. 67-68]

Profesor Marian Plezia wskazał na dużą wartość historyczną Kroniki Galla Anonima, jako cennego źródła do wydarzeń XI oraz XII wieku. Zgodnie z wymogami średniowiecznego dziejopisarstwa, pisarze mogli dodawać do opisów fikcyjne szczegóły, które uzupełniały i wzbogacały relacje. Tak też czynił twórca pierwszej polskiej kroniki. Mowy bohaterów, opis niektórych wydarzeń i dodatek szczegółów, należą do, nielicznych, stworzonych przez kronikarza, na potrzeby dzieła. [Wstęp do: Kronika polska, s. XLVII-XLVIII] Wartość historyczną Kroniki potwierdzają archeolodzy, badający pozostałości po legendarnych wydarzeniach i osobach, które obecne są w podaniach, np. stworzona przez kronikarza lista dynastyczna, pozwala ustalić daty panowania Siemowita. [Barański, s. 22] Warto zaznaczyć, że Gall Anonim przemilczał niektóre niewygodne lub mniej znane fakty, dotyczące np. konfliktu księcia Bolesława Krzywoustego i jego brata Zbigniewa. Lektura Kroniki polskiej jest interesującą pozycją nie tylko dla historyków. Współczesny czytelnik, zainteresowany dziejami Polski, odnajdzie w dziele Galla Anonima obraz życia naszych przodków, metody prowadzenia wojen oraz sposób postrzegania rzeczywistości.

Autor: Izabela Sagasz

Bibliografia:

1. M. K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, PWN, Warszawa 2006.
2. J. Wyrozumski, Wielka historia Polski. Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370), FOGRA Oficyna Wydawnicza, Kraków 1999.
3. P. Jasienica, Polska Piastów, PWN, Warszawa 1983.
4. J. Krzyżanowski, Gall Anonim w: Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom I, PWN, Warszawa 1984.
5. Dzieje literatur europejskich, tom I, pod red. W. Floryana, PWN, Warszawa 1977.
6. J. Starnawski, Średniowiecze, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989.
7. T. Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego. przekroje, Ossolineum, Wrocław 1984.
8. M. Plezia, Wstęp do: Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, BN, Ossolineum, Wrocław 1982.
9. Anonim tzw. Gall, kronika polska, opr. R. Grodecki, BN, Ossolineum, Wrocław 1982.