Henryk II Pobożny – panowanie, konflikty dzielnicowe, śmierć, beatyfikacja
W Polsce w XIII wieku rządziło wielu książąt, lecz tylko kilku miało szansę wybić się ponad innych. Jednym z nich był, jak przyjmują obecnie historycy, książę krakowsko-wielkopolsko-śląski Henryk Pobożny. Przez wiele lat pomagał w rządach swemu ojcu Henrykowi I Brodatemu. Po jego śmierci objął samodzielne panowanie, które przerwała niszczycielska inwazja Mongołów, podczas której zginął.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Pod skrzydłami ojca – najważniejsze wydarzenia
Henryk Pobożny urodził się między 1196 a 1204 rokiem jako trzecie dziecko Henryka Brodatego i św. Jadwigi. Jego starszymi braćmi byli Bolesław i Konrad zwany Kędzierzawym, i to właśnie oni byli początkowo chowani na następców tronu. Bolesław umarł jednak około 1208 roku, zaś Konrad w 1213 roku podczas polowania, co w efekcie otworzyło Henrykowi drogę do objęcia schedy po ojcu.
O młodości Henryka Pobożnego wiadomo niewiele. Uczył się pod okiem późniejszego biskupa poznańskiego Pawła. Najpóźniej w 1218 roku z inicjatywy ojca poślubił córkę króla czeskiego Przemysła I Ottokara o imieniu Anna. Związek ten umocnił pozycję Henryka Brodatego na arenie międzynarodowej.
Do współrządów Henryk Pobożny został dopuszczony w 1222 roku, otrzymawszy własną pieczęć i dworzan. Książę doskonale sprawdzał się w tej roli. W 1227 roku po ciężkim zranieniu w Gąsawie Henryka Brodatego młodszemu z Henryków przyszło rządzić całym dziedzictwem ojca. Ta sama sytuacja powtórzyła się w 1229 roku, kiedy Henryk Brodaty został uprowadzony do niewoli przez Konrada Mazowieckiego.
Po wypuszczeniu na wolność Henryka Brodatego ojciec i syn wspólnie organizowali wyprawy wojenne. Jeszcze w tym samym 1229 roku poprowadzili zwycięską kampanię, w toku której zajęli Lubusz. W latach 1231-1234 roku walczyli ze zmiennym szczęściem o dziedzictwo po zmarłym księciu wielkopolskim Władysławie Laskonogim. Na mocy układu z 1234 roku Piastowie śląscy uzyskali lewobrzeżną część Wielkopolski.
Samodzielne panowanie (1238-1241)
Ratowanie dziedzictwa
Samodzielne rządy Henryk Pobożny objął w 1238 roku po śmierci ojca. Miał wówczas około 40 lat. Jego dziedzictwo, składające się z kilku odrębnych księstw, było dość rozległe, choć w każdym z nich sprawował władzę z innego tytułu. W Opolszczyźnie Henryk rządził jako opiekun dorastających synów księcia opolskiego Kazimierza, Władysława i Mieszka II Otyłego. Gdy ten ostatni wyraził chęć objęcia samodzielnych rządów w Opolu, Henryk Pobożny chcąc nie chcąc musiał się z tym zgodzić. W konsekwencji Opolszczyzna odpadła od tzw. „monarchii Henryków śląskich”.
Henryk Pobożny musiał również pogodzić się z utratą księstwa sandomierskiego na rzecz wdowy po księciu krakowskim Leszku Białym Grzymisławy i jej syna Bolesława V Wstydliwego. Zupełnym fiaskiem zakończyła się natomiast akcja Konrada Mazowieckiego, dążącego do usadowienia się w Krakowie. Henryk Pobożny zaszachował tego uzurpatora, wiążąc się z jego synami, Bolesławem i Kazimierzem. W efekcie Konrad wycofał swoje pretensje do Krakowa.
Gdyby tego było jeszcze mało, syn Henryka Brodatego musiał dodatkowo zmagać się z margrabiami brandenburskimi, którzy nieoczekiwanie uderzyli w 1238 roku na Santok i go zdobyli. W uderzeniu tych książąt niemieckich wspierał książę pomorski Barnim. Panowanie Brandenburczyków nad Lubuszem trwało stosunkowo krótko, gdyż już w 1239 roku Henryk Pobożny odzyskał wcześniej utracony ośrodek. Jednocześnie książę śląski uregulował swoje stosunki z Barnimem, oddając mu sporne kasztelańskie cedyńską i kiniecką.
Ostatnie lata panowania Henrykowi Pobożnemu upłynęły także na konflikcie z biskupem wrocławskim Tomaszem oraz arcybiskupem gnieźnieńskim Pełką. W spór zaangażował się nawet papież, kierując do Henryka specjalny list, w którym prosił go o uregulowanie wszelkich spornych spraw z polskimi duchownymi. Papież groził nawet księciu śląskiemu, iż jeśli dalej będzie tkwił w uporze, to ciało jego ojca zostanie usunięte ze świętego miejsca. Henryk Pobożny miał jednak za nic te pogróżki, sądząc, iż raczej nikt się nie znajdzie, aby je zrealizować. Jak się później okazało, intuicja go nie myliła, zaś jego spór z arcybiskupem Pełką przycichł niemal samoistnie. A może zainteresuje cię także ten artykuł o rozbiciu dzielnicowym w Polsce?
Bitwa pod Legnicą – ostatnia bitwa księcia
Do tej pory Henryk Pobożny z wszystkich konfliktów, w których brał udział, wychodził obronną ręką. Wszak był jednym z najpotężniejszych książąt ówczesnej Polski, marzącym – jak przypuszczają niektórzy historycy – o włożeniu na swe skronie korony. Niestety nigdy tego zaszczytu nie dostąpił i jego plany runęły jak domek z kart w 1241 roku. Nastąpił wtedy pierwszy najazd Mongołów (Tatarów) na ziemie polskie, którego skutki okazały się opłakane dla księcia śląskiego.
Jak przebiegała bitwa pod Legnicą? Pierwsze oddziały mongolskie wkroczyły do Polski już w styczniu 1241 roku. Po zajęciu Lublina, Zawichostu i Sandomierza wycofały się na wschód. Po raz kolejny najeźdźcy zawitali na ziemiach piastowskich kilka tygodni później. Pospiesznie zgromadzone rycerstwo małopolskie nie dało im rady, przegrywając bitwy pod Turskiem Wielkim, Tarczkiem i Chmielnikiem.
Henryk Pobożny był wobec postępów wroga w bitwie pod Legnicą zupełnie bezradny. Mógł wprawdzie rzucić wszystko na jedną kartę, wydając mu bitwę jeszcze na obszarze Małopolski, jednak ostatecznie zrezygnował z tego rozwiązania. Według uczonych, cały czas czekał na obiecaną mu pomoc kilku władców europejskich, i dlatego systematycznie wycofywał się na zachód i na początku kwietnia rozbił obóz w Legnicy.
Ostatecznie książę śląski nie otrzymał wsparcia z zachodu. W szeregach jego armii, oprócz rycerstwa z Wielkopolski, Śląska i Małopolski, znalazły się zastępy krzyżaków, joannitów i templariuszy. Były to jednak niewystarczające siły, aby sprostać znacznie liczniejszemu wrogowi, pozostawiającemu za sobą jedynie zgliszcza. Pomimo niesprzyjających okoliczności Henryk Pobożny postanowił zmierzyć się z Mongołami. Nastąpiło to 9 kwietnia 1241 roku pod Legnicą. W pierwszej fazie starcia rycerstwo chrześcijańskie zdobyło nawet przewagę nad wrogiem, jednak ostatecznie zostało ono rozbite, ponosząc spore straty.
W trakcie bitwy śmierć poniósł także sam Henryk Pobożny. Ponoć do ostatnich chwil dzielnie się bronił, jednak ostatecznie dopadł go oręż przeciwnika. Według zaś innej wersji, książę został wzięty do niewoli mongolskiej, gdzie ścięto mu głowę. Na miejscu, gdzie zginął Henryk, w późniejszym czasie ufundowano kaplicę. Z kolei ciało zmarłego księcia złożono w klasztorze franciszkańskim we Wrocławiu.
Dziedzictwo: potomstwo i beatyfikacja (ciekawostki)
Wraz ze śmiercią Henryka Pobożnego rozpadło się jego władztwo, które podzielono pomiędzy kilku jego synów. W ten sposób marzenia o zjednoczeniu ziem polskich pod władzą silnego panującego musiały zostać odłożone na bliżej nieokreśloną przyszłość.
Henryk Pobożny ze związku z Anną doczekał się aż dwanaściorga dzieci, z czego dziesięcioro przeżyło ojca: 5 synów i 5 córek. Synami księcia byli odpowiednio: Bolesław II Rogatka (zm. 1278), Mieszko lubuski (zm. 1242), Henryk III Biały (zm. 1266), Konrad I głogowski (zm. 1274), Władysław wrocławski (zm. 1270). Z kolei córkami Henryka były:
- Gertruda (żona Bolesława I mazowieckiego)
- Konstancja (żona Kazimierza I kujawskiego)
- Elżbieta (żona Przemysła I)
- Jadwiga (opatka klasztoru klarysek we Wrocławiu)
- Agnieszka (opatka klasztoru cysterskiego w Trzebnicy)
Henryk Pobożny dorastał w bardzo pobożnej rodzinie. Szczególną gorliwością w naśladowaniu praktyk i cnót chrześcijańskich odznaczała się jego matka Jadwiga, którą z czasem wyniesiono na ołtarze. Pod wpływem małżonki w życie religijne zaangażował się także sam Henryk Brodaty, noszący podobno mniszą tonsurę. W tych warunkach dziwnym byłoby, gdyby młodszy z Henryków nie prowadził świątobliwego życia, na co wskazuje chociażby noszony przezeń przydomek, jakim obdarzyli go nowożytni pisarze. W 2015 roku zainicjowano proces beatyfikacyjny Henryka Pobożnego. Na razie trwa gromadzenie odpowiedniej dokumentacji, mającej na celu wykazanie jego świętości.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Bachowska M., Henryk Pobożny, Książę męczennik, Wydawnictwo eSPe, Kraków 2018.
- Bochnak W., Księżna Anna i książę Henryk II Pobożny, Kandydaci do chwały ołtarzy, „Dolny Śląsk” 15 (2010).
- Boras Z., Bohater spod Legnicy, Henryk Pobożny, [w:] Książęta piastowscy Śląska, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1978.
- Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, t. 1, Piastowie wrocławscy i legnicko-brzescy, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław 1973.
- Kiełbasa A., Rola św. Jadwigi w kształtowaniu postaw Henryka Pobożnego i jego synów, „Kościół w Polsce, Dzieje i kultura” 8 (2009).
- Korta W., Najazd Mongołów na Polskę i jego legnicki epilog, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1983.
- Kotarski H., Zagadnienie wiarygodności informacji o Mongołach w „Historii Polski” Jana Długosza, [w:] Jan Długosz, W pięćsetna rocznicę śmierci, red. F. Kiryk, Olsztyn 1983.
- Łodyński M., Polityka Henryka Brodatego i jego syna w latach 1232-1241, „Przegląd Historyczny” 14 (1912), 3.
- Maroń J., Koczownicy i rycerze, Najazd Mongołów na Polskę w 1241 roku na tle sztuki wojennej Europy XII i XIII w., Wydawnictwo Templum, Wodzisław Śląski 2011.
- Matuszewski J., Relacja Długosza o najeździe tatarskim w 1241 roku, Polskie zdania legnickie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.
- Pater J., Książę Henryk II Pobożny - obrońca Europy i męczennik za wiarę, [w:] Imago - vox demonstrans, Studia z dziejów sztuki i kultury : księga pamiątkowa dedykowana księdzu Piotrowi Pawłowi Maniurce, dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego w Opolu, z okazji 65. rocznicy urodzin oraz 35. rocznicy pracy dydaktycznej i kierowania Muzeum Diecezjalnym w Opolu, Opole 2018.
- Rabiej P., Henryk II Pobożny, [w:] S. Szczur, K Ożóg, Piastowie, Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
- Rosik S., Wiszewski P., Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
- Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972.
- Sutowicz A., Henryk Pobożny i jego żona Anna Przemyślidówna na tle prądów religijnych swojej epoki, W poszukiwaniu źródeł małżeństwa doskonałego, [w:] Historia Magistra Vitae, Dolnośląskie dziedzictwo religii i kultury, Wykłady z lat 2013/2014 i 2014/2015, red. M. Piela, Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 2015.
- Śladami Henryka Pobożnego i księżnej Anny, red. S. A. Potycz, Diecezjalne Centrum Edukacyjne, Biblioteka im. Jana Pawła II Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Legnickiej, Legnica 2013.
- Ulanowski B., O współudziale templariuszów w bitwie pod Legnicą, „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny” 17 (1884).
- Wiszewski P., Henryk II Pobożny, Biografia polityczna, Muzeum Miedzi, Legnica 2011.
- Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 1997.
- Zientara B., Henryk II Pobożny, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1978.