Henryk IV Prawy (Probus) – hołd lenny, walka o koronę, tragiczna śmierć

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Między Wrocławiem a Pragą

Henryk IV Probus pojawił się na świecie najpóźniej w 1258 roku jako jedyny znany syn księcia wrocławskiego Henryka III Białego. Jego matką była Judyta, córka Konrada I Mazowieckiego. Probus został bardzo szybko osierocony przez ojca (1266), który jeszcze przed swoją śmiercią podzielił rządzone przez siebie księstwo wrocławskie na dwie części: jedną przeznaczył synowi, drugą zaś bratu Władysławowi. Do czasu uzyskania pełnoletności przez Probusa obiema częściami miał zarządzać Władysław.

W młodości Henryk IV Probus przebywał przez kilka lat na dworze praskim króla czeskiego Przemysła II Ottokara. W omawianym okresie kwitło tutaj życie dworskie. Odbywały się liczne turnieje rycerskie, wystawiane były wspaniałe uczty, na których pojawiali się wybitni poeci, recytujący swoje utwory. Takie życie bardzo spodobało się Henrykowi do tego stopnia, iż w dorosłym życiu będzie na własny koszt organizował turnieje i występy poetów.

Pełnoletność Henryk IV Probus osiągnął w 1273 roku. Księstwem wrocławskim rządził oficjalnie już od 1270 roku, a więc od momentu śmierci stryja Władysława. Historycy przypuszczają, iż książę ten jeszcze przed opuszczeniem Pragi złożył królowi czeskiemu hołd lenny. Oddanie się w opiekę władcy Czech zabezpieczało księstwo wrocławskie przed napastliwością sąsiadów, w tym stryjów Henryka, łakomych na przejęcie jego ojcowizny.

Henryk IV Prawy - panowanie, wzloty i upadki

Porwanie Probusa (1277)

Przez pierwsza lata swych rządów Henryk Probus pomagał swemu protektorowi na wszelki możliwy sposób. W 1276 roku wziął udział w wojnie Przemysła II Ottokara z władcą Rzeszy Rudolfem Habsburgiem. Zmagania te zakończyły się totalną kompromitacją Ottokara, który musiał zrzec się na rzecz Habsburga terenów Austrii, Styrii, Karyntii i Krainy.

Z nagłego osłabienia króla czeskiego niezwłocznie skorzystał książę legnicki Bolesław II Rogatka, stryj Probusa. Nasłał on zbirów na swego krewniaka, którzy porwali go z dworu w Jelczu pod Wrocławiem. Osadzono go następnie we Wleniu.

O uwięzionym księciu wrocławskim stało się nagle głośno w całej Polsce. W jego obronie wystąpili książęta Przemysł II z Wielkopolski i Henryk III z Głogowa, którzy starli się 24 kwietnia 1277 roku pod Stolcem z oddziałami Bolesława Rogatki. Zwycięsko z tej bitwy wyszedł Rogatka. Jeszcze pod koniec tego samego roku Henryk IV Probus odzyskał wolność w zamian za oddanie Rogatce części swoich ziem.

Zmagania z biskupem wrocławskim Tomaszem II

Przez większą część swego panowania (w latach 1282-1287) Henryk IV Probus walczył zaciekle z biskupem wrocławskim Tomaszem II. Spór dotyczył zajętych przez Kościół obszarów przygranicznych, uważanych za własność książęcą.

Konflikt eskalował w 1284 roku, kiedy to biskup rzucił klątwę na księcia. Cała sprawa otarła się nawet o Stolicę Apostolską, gdzie Henryk Probus próbował unieważnić wyrok wrocławskiego hierarchy. Działania śląskiego księcia w ostatecznym rozrachunku zakończyły się niepowodzeniem. Po stronie Probusa opowiedziała się znaczna część mieszkańców jego dzielnicy, w tym franciszkanie, cystersi i premonstratensi.

Do zaognienia sytuacji na Śląsku doszło w 1285 roku w związku z opanowaniem przez energicznego księcia wrocławskiego kasztelanii nysko-otmuchowskiej, należącej do biskupa Tomasza. W obliczu postępów wroga biskup schronił się w Raciborzu, na dworze nieprzychylnych Probusowi książąt Przemka i Mieszka.

Konflikt między biskupem a księciem rozstrzygnął się w 1287 roku, po tym jak Henryk Prawy najechał Racibórz. Biskup został całkowicie zaskoczony postępowaniem konkurenta, przed którym postanowił skapitulować. Zdaniem autora „Kroniki książąt polskich” Tomasz wyszedł z garstką ludzi z miasta i pojawił się przed obliczem Henryka, prosząc go o wybaczenie, które też ostatecznie uzyskał. A może zainteresuje cię także ten artykuł o zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka?

Henryk IV Probus - walka o koronę

Henryk IV Probus był bardzo ambitnym księciem. Marzyła mu się korona. Ażeby ją zdobyć, musiał opanować Kraków, uznawany w tym czasie za najważniejsze polskie miasto. Po raz pierwszy śląski książę wyprawił się pod Kraków na początku 1289 roku. Doznał wówczas sromotnej klęski z rąk księcia płockiego Bolesława II w bitwie pod Siewierzem.

Pomimo doznanej porażki, syn Henryka III Białego nie zrezygnował ze starań o Kraków. Jego głównym rywalem w tym czasie był książę kujawski Władysław Łokietek. Temu ostatniemu udało się przeciągnąć na swoją stronę biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa, dzięki czemu chwilowo opanował nawet Wawel.

Szczęście Łokietka trwało niezwykle krótko. Jeszcze w 1289 roku Henryk Probus wszedł w posiadanie Krakowa na skutek zdrady. Z dostępnych źródeł wynika, iż książę Władysław cudem wydostał się z oblężonego ośrodka. Według styryjskiego kronikarza Ottokara, autora tzw. „Rymowanej kroniki”, Probus wysłał później do papieża poselstwo z prośbą o zgodę na koronację.

Śmierć przez otrucie i testament

Plany koronacyjne Henryka poszły w łeb już w 1290 roku. Wtedy bowiem wyzionął ducha. Według przeważającej części przekazów, śmierć księcia nastąpiła 23 czerwca 1290 roku.

Przyczyną śmierci świetnie zapowiadającego się księcia śląskiego miało być otrucie. Wspominały o tym najważniejsze źródła z epoki: „Nagrobki książąt śląskich”, „Kronika książąt polskich” i „Kronika Pulkavy”.

Najwięcej informacji związanych z otruciem Probusa podał Ottokar styryjski. Według tego kronikarza, truciznę księciu miał podać jeden z jego lekarzy Jan Goćwinowicz. Inny z kolei z medyków książęcych, niejaki Guncelin rozpoznał symptomy otrucia i w ostatnim momencie odratował Henryka poprzez powieszenie go za nogi i wywołanie wymiotów. Truciciel nie dał jednak za wygraną i jeszcze raz przystąpił do akcji. I tym razem otoczenie księcia zrozumiało, iż ma do czynienia z otruciem, lecz było już za późno na jakąkolwiek reakcję.

Do dnia dzisiejszego nie ustalono, kto zlecił zorganizowanie zamachu na Probusa. Historycy próbowali rozwikłać tę zagadkę, wskazując na księcia jaworsko-legnickiego Henryka V Brzuchatego, aspirującego do objęcia rządów we Wrocławiu. Brakuje jednak twardych dowodów na potwierdzenie tej hipotezy. Do kręgu podejrzanych osób można byłoby również doliczyć Władysława Łokietka czy księcia czeskiego Wacława II, którzy z kolei pretendowali do panowania nad Krakowem.

Jeszcze na krótko przed swoim zgonem, Henryk Prawy sporządził swoisty testament. Wydał dwa dokumenty. Jeden z nich regulował sprawę dziedziczenia w jego księstwie. Zgodnie z ostatnią wolą księcia, księstwem wrocławskim od 1290 roku miał zarządzać Henryk Głogowski, zaś księstwem krakowskim i sandomierskim Przemysł II.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Długopolski Edmund, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wydawnictwo Universitatis, Kraków 2009.
2. Jerzak Norbert, Zabiegi biskupa Tomasza II o auxilium brachii secularis przeciw księciu Henrykowi IV Probusowi w 1287 roku, „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 24 (2016), 2.
3. Jurek Tomasz, Dziedzic Królestwa Polskiego, książę głogowski Henryk (1274-1309), Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1993.
4. Nowacki Bronisław, Przemysł II, Odnowiciel korony polskiej (1257-1296), Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007.
5. Pietras Zdzisław S., Sprawiedliwy z Wrocławia, Powieść o Henryku Probusie, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1966.
6. Pietrzykowski Ryszard, Henryk IV Probus, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1948.
7. Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
8. Semkowicz Aleksander, Walka o monarchię 1288-1294 (ustęp z dziejów piastowskich), „Kwartalnik Historyczny” 5 (1891).
9. Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, red. K. Wachowski, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2005.
10. Targański Tomasz, Piastowie, Walka o tron 1138-1320, Wydawnictwo Astra, Kraków 2018.
11. Teterycz-Puzio Agnieszka, Zamachy na Piastów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2019.
12. Widacka Hanna, Otrucie Henryka IV Probusa, „Spotkania z Zabytkami” 37 (2013), 5-6.
13. Zielonka Zbigniew, Henryk Prawy, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1982.
14. Zientara Benedykt, Henryk IV Probus, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1978.