Henryk IV Wielki - pochodzenie, panowanie, potomstwo, śmierć
Henryk IV Wielki, wcześniej znany jako Henryk de Burbon, król Nawarry okazał się ostatecznie największym zwycięzcą wojen religijnych we Francji. Jednakże zanim w ogóle rozpoczął swoje panowanie, musiał pokonać wiele przeciwności. Nawet jego koronacja okazała się problemem i aby w ogóle była możliwa, musiał zmienić wiarę. Już jako król miał liczne kochanki, zaś jego dzieci, bez względu na matkę, wychowywały się razem. Paradoksalnie jego śmierć nastąpiła w podobny sposób, w jaki śmierć poniósł Henryk Walezy, jej przyczyną był bowiem zamach.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Francji.
Z tego artykułu dowiesz się:
Henryk de Burbon – pochodzenie, dzieci, żony, kochanki, ciekawostki
Henryk de Burbon – król Nawarry, pochodzenie, noc św. Bartłomieja
Henryk de Burbon był synem Antoniego de Burbon, późniejszego króla Nawarry (tytuł ten przejął później właśnie Henryk) oraz Joanny d’Albert. Urodził się na zamku w Pau 13 grudnia 1553 roku. Był drugim synem wspomnianej pary. Pierwszy z nich, również imieniem Henryk, zmarł w wieku niespełna dwóch lat, niedługo przed narodzinami swojego młodszego brata. Henryk de Burbon otrzymał dwa tytuły: diuka de Beaumont oraz księcia de Viane. Już w wieku lat 14 brał udział w pierwszej wyprawie wojennej.
W roku 1572 miał się odbyć długo planowany ślub Henryka de Burbon z córką Katarzyny Medycejskiej i siostrą Henryka d’Anjou Małgorzatą de Valois. Wydarzenie to miało stać się symbolem porozumienia pomiędzy dworem królewskim a protestantami. Ze względu na pokrewieństwo obojga oraz „herezję” Henryka (był wyznawcą kalwinizmu) dla zawarcia tego związku niezbędna była dyspensa papieska. Ślub odbył się jednak, zanim mogła w ogóle dotrzeć do Paryża, udzielającemu ślubu wujowi Henryka Karolowi de Burbon wmówiono bowiem, że dyspensa – wbrew faktom – jest już w drodze. Ślub miał miejsce 18 sierpnia przed katedrą Notre-Dame.
Jednakże w czasie, kiedy w Paryżu trwało wesele miała miejsce noc św. Bartłomieja, w trakcie której wymordowano prawie 3000 hugenotów. Henryka oszczędzono, zapewne, aby nie naruszać równowagi sił wobec Gwizjuszy, ale zmuszono go do przejścia na katolicyzm. Taki warunek postawił król Karol IX. Na kalwinizm przeszedł ponownie w roku 1576. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że kwestia wiary mogła nie odgrywać w jego życiu wybitnie istotnej roli, bowiem do tego momentu kilkakrotnie już zmieniał wyznanie. Urodził się zaś w rodzinie katolickiej, która później przeszła na kalwinizm – a Henryk razem z nią.
Henryk IV Wielki: małżeństwa, kochanki i dzieci, ciekawostki
Późniejsze wspólne życie Henryka de Burbon z Małgorzatą de Valois zdecydowanie nie było udane. Nie mieli w ogóle dzieci. W latach 90. parze udało się porozumieć w kwestii unieważnienia ich małżeństwa. Sprawa została jednak sfinalizowana dopiero w roku 1599, kiedy to do Rzymu wyruszył wysłannik Henryka. Miał on przekonywać papieża Klemensa VIII, że w sytuacji unieważnienia małżeństwa szanse na zostanie kolejną żoną Henryka miałaby papieska bratanica Maria Medycejska. W grudniu związek Henryka i Małgorzaty został unieważniony.
Henryk IV w istocie w 1600 roku ożenił się ponownie, tym razem z krewną Katarzyny Medycejskiej Marią. Jan Baszkiewicz wspomina, że była ona nazywana bankierzycą, zaś sam król miał nie przepadać za nią, ale cenny był dla niego jej posag. Sama sprawa unieważnienia małżeństwa Henryka miała też swoje drugie dno: spekulowano o planach Henryka co do małżeństwa z jego długoletnią kochanką Gabrielą d’Estrées, której nadano tytuł diuszesy de Beaufort. Para miała nawet wspólne potomstwo: Cezara, Katarzynę i Aleksandra. Gabriela została jednak odprawiona 6 kwietnia 1599 a 10 kwietnia zmarła w trakcie porodu.
Późniejszy król Francji i Nawarry miał zresztą i inne, liczne kochanki. Jego dzieci, zarówno z małżeństwa z Marią Medycejską, jak i z nieprawego łoża wychowywały się wspólnie na zamku w Saint-Germain. Henryk IV wymusił na żonie zgodę na to, zresztą ich relacje również bywały dość trudne. Kolejno zaś potomstwo Henryka IV i Marii to Ludwik (wrzesień 1601), czyli późniejszy Ludwik XIII, Elżbieta (1602), Krystyna (1606), Mikołaj (1607, zmarł w dzieciństwie już po śmierci ojca), Gaston (1608) oraz Henryka Maria (1609).
Henryk IV Wielki – droga do władzy, koronacja, panowanie, zamach i śmierć
Henryk de Burbon następcą tronu, walka o władzę, koronacja, ciekawostki
Henryk de Burbon znalazł się w centrum uwagi w momencie, kiedy w 1584 roku zmarł brat Henryka III Franciszek. Henryk Nawarski na mocy prawa salickiego stał się wtedy następcą tronu. Jednakże jako że ponownie przeszedł na kalwinizm temu, aby przejął rządy w państwie, sprzeciwiali się temu Gwizjusze oraz Liga Katolicka. Sytuacja ta doprowadziła do wybuchu wojny domowej. Po drodze na zlecenie Henryka III zamordowany został Henryk Gwizjusz, który wcześniej po dniu barykad przejął rządy nad Paryżem. Połączone siły Henryka Nawarskiego i Henryka III szykowały się w 1589 roku do odbicia Paryża. W tym czasie jednak zamordowany został i Henryk III, który przed śmiercią zalecił swoim zwolennikom, aby poparli Henryka de Burbona. Jego droga do tronu miała jednak okazać się wyjątkowo wyboista.
Po śmierci Henryka III Liga za króla Francji uznała bowiem wuja Henryka Nawarskiego, kardynała Karola de Burbona. Henryk de Burbon musiał zatem szukać porozumienia. Próby negocjacji z Ligą nie przyniosły rezultatu, bowiem ta domagała się niezależnej od władzy królewskiej kontroli nad aż 13 prowincjami. Henryk dysponował jeszcze jedną możliwością: mógł dogadać się z umiarkowanymi rojalistami-katolikami. To stronnictwo oczekiwało jednak od niego wyrzeczenia się kalwinizmu. W roku 1590 Henryk de Burbon ogłosił akt, na mocy którego został zwołany synod, który w założeniu miał pouczyć króla w sprawie religii. Akt ten jednocześnie wyrażał nadzieję na zaistnienie we Francji „jedności chrześcijańskiej”. W międzyczasie Henryk próbował przy częściowym wsparciu rojalistów pokonać Ligę. Była ona jednak już wtedy znacznie silniejsza, niż za czasów Henryka III, a w jej rękach pozostawał Paryż. Wojska Henryka odniosły np. zwycięstwa w bitwach pod Arques i Ivry. W międzyczasie Liga zwołała Stany Generalne (w zasadzie w składzie swoich stronników), które wyjęły Henryka spod prawa, ten zaś uznał samo ich zwołanie za nielegalne.
Nie chcąc dać Lidze czasu na znalezienie konkurencyjnego kandydata do tronu, Henryk zdecydował się na istotny krok: 25 lipca 1593 roku w Saint-Denis wyrzekł się kalwinizmu i pojednał z francuskim klerem. Natomiast w lutym 1594 roku w katedrze w Chartres odbyła się jego koronacja. Nie można było przeprowadzić jej w koronacyjnym Reims, ponieważ miasto to kontrolowała Liga. W marcu tego roku udało mu się wreszcie wkroczyć do Paryża. W roku 1595 udało mu się zawrzeć pokój z Ligą. W roku 1598 miały zaś miejsce dwa istotne wydarzenia: po pierwsze w Vervins zawarty został traktat pokojowy, na mocy którego Hiszpanie i Sabaudczycy zwrócili Francji zagarnięte w czasie wojny domowej tereny, po drugie zaś 13 kwietnia wydany został edykt z Nantes, przyznający hugenotom pełne prawa obywatelskie. Jeśli szukasz więcej ciekawych informacji, sprawdź także ten artykuł o królobójcach francuskich.
Henryk IV Wielki, król Francji i Nawarry – panowanie i jego ocena
Panowanie Henryka IV oceniane jest na ogół dobrze. Często kładzie się nacisk na jego ludzki stosunek do poddanych, bez względu na ich pochodzenie. Cytując Tallemanta des Réaux Jan Baszkiewicz pisze o nim: „nie widziano jeszcze nigdy tak wyrozumiałego władcy, nikt mu nie dorównał w miłości do ludu, dla dobra państwa sił nie szczędził” (Baszkiewicz, Historia…, s. 208). Słynne w tym kontekście było jego powiedzenie: „chcę, aby każdy na niedzielę miał kurę w garnku”. Znany był z poczucia humoru oraz z obrony interesów biedniejszych ludzi.
Podstawową kwestią, jaką musiał zająć się Henryk IV Wielki po tym, jak zaczęło się jego panowanie była odbudowa finansów państwa oraz gospodarki Francji. Sprawami finansowymi w administracji Henryka IV zajął się Maksymilian de Béthune, który otrzymał później tytuł diuka de Sully. Zadanie, jakie przed nim postawiono, było karkołomne: zadłużenie w wysokości 300 milionów liwrów oraz zdewastowana gospodarka. Lata musiały upłynąć, nim sytuację tę udało się opanować, lecz w roku 1607 Francja miała już zrównoważony budżet. Zajęto się też odbudową administracji państwowej. Odbudowywano także autorytet władzy królewskiej, co położyło podwaliny pod absolutyzm, jaki znamy już przede wszystkim z czasów Ludwika XIII.
Henryk IV Wielki w polityce zagranicznej swoje rządy rozpoczął od starań o porozumienie z państwami protestanckimi jak Wielka Brytania i Dania. Kontynuował również rywalizację z Habsburgami. We Francji Planowano nawet zmontowanie szerokiej koalicji państw europejskich (w tym Polski) przeciwko Habsburgom. Zawarł m.in. sojusz z księciem sabaudzkim Karolem Emanuelem. Henryk IV Wielki planował również kolejną wojnę z osłabioną wtedy Hiszpanią, jednakże tego planu nie udało mu się zrealizować.
Zamach i śmierć króla Henryka IV
Podobnie jak Henryk III, tak i Henryk IV Wielki zginął tragicznie. W dniu 14 maja 1610 roku przemieszczał się karocą przez Paryż, kiedy ta utknęła przed wozem przewożącym wino. W czasie, kiedy próbowano udrożnić ulicę, do powozu króla podbiegł zamachowiec, François Ravaillac, który zadał Henrykowi śmiertelny cios nożem. Śmierć króla nastąpiła niemalże natychmiast. W przeciwieństwie do zabójcy Henryka III, którego zabito na miejscu Ravaillac został aresztowany. Nie był to zresztą pierwszy zamach na Henryka IV.
W toku przesłuchania nie udało się jednoznacznie ocenić czy był on fanatykiem religijnym, czy też człowiekiem niezrównoważonym psychicznie. Faktem jest, że w trakcie zeznań odwoływał się do przesłanek religijnych, oskarżając króla m.in. o chęć pozbawienia papieża władzy. Jako królobójcy jego publiczna egzekucja musiała się dokonać w okrutny sposób. Według przyjętych na takie sytuacje norm jego ręka została spalona, jego ciało było rwane rozżarzonymi obcęgami, a na końcu został rozerwany przez cztery konie.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- J. Baszkiewicz, Henryk IV Wielki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995.
- J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum, Warszawa 1999.
- E. Perroy, R. Doucet, A. Latreille, Historia Francji. Tom I, Od początku dziejów do roku 1774, Książka i Wiedza, Warszawa 1969.