Hetman Stanisław Żółkiewski – pochodzenie, życiorys, twórczość, kariera
Hetman Stanisław Żółkiewski zasłynął przede wszystkim jako dowódca w zwycięskiej bitwie pod Kłuszynem nad armią rosyjską. Jego patronem był hetman Jan Zamoyski, a kariera polityczna i wojskowa rozwijała się w trakcie panowania trzech kolejnych monarchów elekcyjnych. Przy nim drogę do buławy rozpoczynał hetman Jan Karol Chodkiewicz. W Moskwie w 1610 r. podpisał układ, na mocy którego syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław został ogłoszony carem Rosji. Jako hetman wielki koronny dowodził wojskami Rzeczpospolitej tylko przez dwa lata, życie zakończył w 1620 r. w bitwie pod Cecorą. W kulcie jego postaci wychowywany był jego prawnuk – król Jan III Sobieski.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Hetman Stanisław Żółkiewski – pochodzenie i życiorys Stanisława Żółkiewskiego
Życiorys Stanisława Żółkiewskiego – pochodzenie i rodzina hetmana
Pierwsze informacje o rodzie Żółkiewskich herbu Lubicz pochodzą z początku XV w. Źródła wspominają o licznych przedstawicielach tej rodziny w służbie królewskiej. Wszyscy deklarowali pochodzenie z Żółkwi – wsi w ziemi chełmskiej, obecnie mieście leżącym na Ukrainie.
Stanisław Żółkiewski urodził się w 1547 r. w podlwowskiej wsi Turynka. Jego ojcem był Stanisław Żółkiewski – wojewoda bełzki, a matką Zofia Lipska. Po śmierci Zofii (po roku 1570), ojciec powtórnie ożenił się ze znacznie młodszą Anną Sokołówną. Najmłodszy Stanisław miał dwoje starszego rodzeństwa – brata Mikołaja i siostrę Annę. Z drugiego związku ojca nie było kolejnych dzieci. Jego rodzina była blisko spokrewniona z rodem Zamoyskich, dzięki którym między innymi otrzymywała kolejne awanse, a sam przyszły hetman został wzięty „na wychowanie” przez swojego poprzednika na stanowisku – hetmana Jana Zamoyskiego.
Sam Stanisław własną rodzinę założył dość późno. Mając już ponad 40 lat, w 1589 r. ożenił się z Reginą Herbutówną. Doczekał się z nią trojga dzieci:
- Jana, rannego i wziętego do niewoli w bitwie pod Cecorą, następnie wykupionego przez matkę, zmarłego w 1623 r.;
- Katarzynę, żonę Stanisława Koniecpolskiego, który zajął jego miejsce na stanowisku hetmana wielkiego koronnego;
- Zofię, żonę Jana Daniłowicza, matkę Zofii Teofili, a przez nią babkę przyszłego króla – Jana III Sobieskiego.
Życiorys Stanisława Żółkiewskiego – edukacja i kariera Stanisława
W życiorysie Stanisława Żółkiewskiego istotną rolę pełniła edukacja. Początkowo kształcił się w domu, do którego sprowadzono specjalnie w tym celu prywatnych nauczycieli. Następnie wysłany został do Kolegium Jezuickiego we Lwowie, gdzie zainteresował się kulturą starożytną, dziełami poświęconymi wojskowości, a także literaturą polską.
Taką edukację kontynuowano zazwyczaj na studiach zagranicznych. Jednak inaczej było w przypadku Żółkiewskiego – kształcenie oficjalne zakończył właśnie na lwowskim kolegium. Zdobyta tam wiedza oraz zamiłowanie do lektury i samodzielnej nauki uczyniły z niego w przyszłości jednego z najbardziej wykształconych obywateli kraju. Poziom jego wiedzy doskonale przedstawiają jego liczne listy, pamiętniki i wspomnienia. Jednocześnie dość konserwatywna postawa utrwalała go w zbędności kształcenia zagranicznego – syna polecał kształcić w kraju.
Krewnym Stanisława Żółkiewskiego był przyszły hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Dzięki opiece sławnego krewnego – pod którą znajdował się od 1566 r. - Stanisław mógł odbyć kilka wartościowych podróży po Europie. Jedną z ważniejszych była podróż do Paryża w poselstwie oficjalnie zawiadamiającym Henryka Walezego o obraniu go na tron Polski i Litwy jako pierwszego króla elekcyjnego. Przebywał również przez pewien czas na dworze cesarza Maksymiliana II Habsburga.
Wraz z kolejnymi sukcesami spływały na Stanisława Żółkiewskiego kolejne nadania i tytuły. Pełnił funkcje starosty: kałuskiego, kamionackiego, hrubieszowskiego, rohatyńskiego, międzyrzeckiego, barskiego i jaworskiego. Był również wojewodą kijowskim i kasztelanem lwowskim. Pełnił również godności sekretarza królewskiego i kanclerza wielkiego koronnego, a przez 30 lat był hetmanem polnym koronnym. Sprawdź także ten artykuł na temat Hetmana Wielkiego Koronnego.
Hetman Stanisław Żółkiewski – wojskowy i pisarz
Kariera wojskowa Stanisława Żółkiewskiego
Po odbyciu podróży po Europie wrócił do kraju, w którym już obierano drugiego króla elekcyjnego. Ostatecznie został nim Stefan Batory. Stanisław Żółkiewski rozpoczął wówczas służbę pod dowództwem Jana Zamoyskiego. Pierwsza kampania w 1575 r., przeciwko Turkom, zakończyła się niepowodzeniem. W paru kolejnych latach pojawiał się pod Gdańskiem i w Moskwie. Słynny protektor Żółkiewskiego już wkrótce pozwolił mu na prowadzenie własnej chorągwi.
Po śmierci Stefana Batorego poparł wybór Zygmunta Wazy na tron Rzeczpospolitej. Bronił Krakowa przed cesarzem Maksymilianem, a w bitwie pod Byczyną zdobył cesarski sztandar. Pod koniec XVI w., w trakcie tłumienia powstania Nalewajki pod jego opieką karierę wojskową rozpoczynał przyszły hetman Jan Karol Chodkiewicz.
Od 1601 r. walczył w Inflantach przeciwko Szwecji. Praktycznie zastępował tam starzejącego się Zamoyskiego. Wkrótce powrócił z armią na południowo-wschodnią granicę, gdzie ponownie wymagana była jego interwencja przeciw Turkom. W trakcie rokoszu Zebrzydowskiego opowiedział się zdecydowanie po stronie króla, pomimo pokrewieństwa, jakie panowało między przywódcami rokoszu, a jego żoną.
W 1609 r. został zaangażowany w „dymitriady”. Rok później zasłynął jako dowódca wojsk pod Kłuszynem – prowadząc niespełna 3-tysięczną armię, pokonał 10-krotnie liczniejsze oddziały rosyjskie. Udało mu się na dwa lata zająć Moskwę, gdzie zgodził się na osadzenie na tronie carskim syna Zygmunta III – królewicza Władysława.
W 1618 r. otrzymał godność hetmana wielkiego koronnego. Wkrótce, po niepowodzeniach, znalazł się w ogniu krytyki. Dlatego też zdecydował się poprowadzić wyprawę przeciwko Mołdawii, która zakończyła się dla niego klęską pod Cecorą. 7 października 1620 r. podczas odwrotu zmarł w wyniku odniesionych ran. Jego głowa została oddzielona od ciała i odesłana jako dar dla sułtana. Ciało pochowano w rodzinnej Żółkwi.
Twórczość Stanisława Żółkiewskiego
W swojej twórczości, czy to prywatnych listach, czy we wspomnieniach i pozostałych dziełach, pozostawił wyraźny ślad zamiłowania do kultury starożytnej. Język pism Stanisława Żółkiewskiego jest poprawny, świadczy o zdobytej wiedzy hetmana, który nawet w obozie poświęcał czas lekturom. Imponująca jest liczba tekstów jego autorstwa.
Do najważniejszych pism autorstwa Stanisława Żółkiewskiego należą:
- Początek i progres wojny moskiewskiej,
- Z swazoriej Seneki filozofa i innych niektórych autorów zebrał żołnierz jeden w obozie pod Tatarzyszczami, z mężnych przykładów pobudkę do cnoty,
- listy (m.in. do Jana Zamoyskiego, króla Zygmunta III Wazy),
- mowy i rozprawy,
- pisma poświęcone wojskowości.
Teksty Stanisława Żółkiewskiego są ogólnodostępne – pojedynczo znajdują się w zbiorach źródeł z okresu jego życia, ich rękopisy stanowią także zasoby najpoważniejszych bibliotek i archiwów w kraju. Co ciekawe, część z jego pism była wydawana drukiem w trakcie zaborów.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
- Kozłowski S., Stanisław Żółkiewski. Kanclerz koronny i hetman (1547 – 1620), Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej, Kraków 1904
- Podhorodecki J., Sławni hetmani Rzeczypospolitej, MADA, Warszawa 2004
- Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, Wydawnictwo Kasy im. J. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1927
- Żółkiewski S., Początek i progres wojny moskiewskiej, Księgarnia Luxemburska, Paryż 1868; https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/1357/edition/2147/content (dostęp: 8 czerwca 2021)