Kardynał Richelieu - pochodzenie, życiorys, wykształcenie, znaczenie

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Kardynał Richelieu: jego pochodzenie, życiorys i kariera polityczna

Pochodzenie i edukacja Richelieu, wczesna kariera

Przyszły kardynał Armand Jean du Plessis Richelieu uważany jest za głównego twórcę idei absolutyzmu francuskiego w XVII wieku. Żył w latach 1585-1642. Pochodził z niezbyt zamożnej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec zmarł w 1590 roku, pozostawiając po sobie liczne długi i rodzinę, żonę i pięcioro dzieci, w biedzie. Sam Armand w dzieciństwie był dość chorowity, przeszedł m.in. malarię. W wieku 9 lat został oddany do Kolegium Nawarskiego, gdzie uczył się łaciny i historii. Już wtedy zauważalna była u niego ambicja: nie tylko bowiem okazał się zdolny, ale widać było, że porządnie przykłada się do nauki. Następnie trafił do szkoły wojskowej, tutaj z kolei ucząc się szermierki, jazdy konnej, ale i geometrii. Podobno marzyła mu się wtedy kariera w wojskowości, jednakże decyzją matki i wuja przewidziana była mu kariera duchownego.

Już w wieku 20 lat został biskupem w Lucon, dzięki temu, że katedra ta była niejako dla rodu Richelieu katedrą dziedziczną. Została ona nadana temu rodowi przez Henryka IV.

Armand Richelieu równolegle studiował teologię, otrzymał też w wieku 23 lat święcenia kapłańskie. Przebywał nawet przez pół roku w Rzymie, poznając otoczenie papieża. Wypełniając zaś obowiązki biskupa gorliwie przykładał się do pracy. Był też niezwykle wymagający w stosunku do swoich podwładnych. Co ciekawe, nie był zwolennikiem prześladowania ludzi innego wyznania, jeżeli jednocześnie byli dobrymi obywatelami. Był za to przeciwnikiem Jezuitów.

Od roku 1614, kiedy to został wybrany jako reprezentant okręgu Bordeaux, reprezentował duchowieństwo we Francuskich Stanach Generalnych. Był to trudny czas dla Francji: regencja Marii Medici w okresie niepełnoletności Ludwika XIII. Richelieu zaskarbił sobie jednak przychylność Marii i kierującego rządem Conciniego. W roku 1616 został sekretarzem stanu do spraw polityki zagranicznej i wojskowej.

Kariera Richelieu miała jednak zostać na pewien czas przerwana. Nie szanowany przez otoczenie, w tym i przez Armanda 17-letni już Ludwik XIII zlecił zabójstwo Conciniego, wypędził matkę, zaś sam Richelieu utracił urząd i czekała go tułaczka. Do łask powrócił dzięki wstawiennictwu Luynesa, zaczął też zaskarbiać sobie poparcie Ludwika XIII, który jednak póki co w pełni mu nie ufał, bowiem powołał go rady królewskiej, ale tylko w charakterze doradcy. W roku 1622 Richelieu otrzymał swój kapelusz kardynalski, o który starała się 2 lata wcześniej dla niego również Maria Medici. W roku 1624, po uwięzieniu 13 sierpnia dotychczasowego pierwszego ministra Richelieu zajął jego miejsce.

Armand Jean du Plessis Richelieu - rządy kardynała Richelieu

Obejmując urząd Richelieu zastał Francję w opłakanym stanie. Gospodarka była w ruinie, skarbiec został wcześniej roztrwoniony przez Marię, powszechnie panowała korupcja, armia była nieliczna i zdezorganizowana, floty praktycznie nie było. W państwie istniała silna, pozostająca poza jakąkolwiek kontrolą opozycja w postaci hugenotów, zaś za granicą Francja była otoczona przez państwa będące we władaniu przedstawicieli rodu Habsburgów. Richelieu postanowił zreorganizować armię, a w międzyczasie za pomocą subsydiów wojennych zachęca przeciwników Habsburgów do ich atakowania. Zręcznie wykorzystał fakt, że w Europie trwała wtedy wojna trzydziestoletnia. W ten sposób „nasłał” na Prusy najpierw Duńczyków, a kiedy ci ponieśli porażkę – Szwedów. Na mocy układu zawartego z kanclerzem Axelem Ostenstiernem zaoferował nawet Szwecji wyżywienie i uzbrojenie dla armii tego państwa.

W bardziej bezpośredni sposób Richelieu rozprawił się z hugenotami, których we Francji chronił wtedy wydany jeszcze przez Henryka IV edykt nantejski, dający im nie tylko wolność religijną, ale w zasadzie eksterytorialność około 200 miast i grodów. Ci przekształcili się w stronnictwo polityczne i weszli w konszachty najpierw z Hiszpanią, a następnie z Anglią. W trakcie ich powstania w 1626 roku padła ich twierdza, La Rochelle, Richelieu jednak ograniczył się tylko do zmian w treści edyktu. Natomiast w momencie zawarcia przez nich sojuszu z Anglią, której flota miała przyjść im z pomocą Richelieu osobiście dowodził oblężeniem La Rochelle. Doprowadził do blokady zarówno lądowej, jak i morskiej hugenockiej twierdzy, której mieszkańcy zaczęli przymierać głodem. La Rochelle musiała się poddać. Richelieu zaczął od dostarczenia żywności mieszkańcom, później zaś zlikwidował wyjątkowość miast hugenotów, którzy przestali się liczyć jako jakakolwiek siła polityczna. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Francji.

Richelieu musiał się także rozprawić z opozycją i spiskowcami w osobach możnych, częstokroć pod wodzą brata Ludwika XIII Gastona. Wespół ze swymi braćmi przyrodnimi ten ostatni uknuł spisek przeciwko kardynałowi, w którym wzięli udział także możnowładcy. Tutaj z kolei ci ostatni przypłacili to szubienicą, jedynie członkowie rodziny Króla zdołali zachować życie. Richelieu przy tej okazji doprowadził także do zburzenia zamków szlachty, czym przysporzył sobie sympatię ludności. Gaston przygotował jeszcze jedno wystąpienie, tym razem wspólnie z księciem Henrykiem Montmorency oraz wojskami hiszpańskimi. Spiskowcy i tym razem przegrali, a książę został skazany na śmierć. Ponownie życie udało się ocalić Gastonowi.

Miał on przygotować jeszcze jeden spisek, tym razem z zarządcą garderoby króla, Cinq-Marsem. Ponownie pomóc miała Hiszpania. Dzięki swojej siatce wywiadowczej Richelieu wykrył jednak spisek z wyprzedzeniem. Spiskowcy zostali aresztowani, zaś Gaston uciekł z Francji. Sam Richelieu zmarł niedługo później, w wyniku choroby. Cierpiał na silne bóle głowy, trawiła go gorączka, miał też kamicę nerkową. Znamienne były jego ostatnie przed śmiercią słowa, będące odpowiedzią na pytanie proboszcza, którego wezwano. Zapytał on kardynała czy przebacza swoim nieprzyjaciołom, na co ten odpowiedział: „Poza nieprzyjaciółmi państwa, innych nie miałem” (Filar, s. 36).

Poglądy kardynała Richelieu

Pozostawił po sobie liczne dzieła, traktujące o sposobach prowadzenia polityki państwa. Przede wszystkim należy tu wymienić jego Testament polityczny, który został opublikowany już po jego śmierci, w roku 1688. Testament zawierał zasady absolutystycznej polityki. Zasady tegoż absolutyzmu regularnie podsuwał za życia Ludwikowi XIII, między innymi utwierdzając go w przekonaniu, że królowie nie grzeszą w dokładnie taki sam sposób jako ludzie i jako władcy. W ten sposób utwierdzał Ludwika XIII w jego poczuciu wielkości i usprawiedliwiał jego zdecydowane działania. Jednocześnie był zażartym przeciwnikiem jakiejkolwiek opozycji antykrólewskiej, wobec której za zasadne uważał stosowanie terroru, ponieważ według niego nic tak jak terror nie było w stanie tak łatwo niweczyć intryg.

Kardynał Richelieu w swoich założeniach politycznych dążył do stałego wzmacniania państwa, uważał bowiem, że ten, kto ma siłę, ma też i rację. Był również zwolennikiem militaryzmu: stale dążył do wzmacniania armii i floty wojennej. Generalnie kwestia potęgi państwa pojawiała się często w poglądach Richelieu. Opowiadał się również za wzmacnianiem państwa do wewnątrz i silnym rządem. Częściowo jego poglądy w tym zakresie sprowadzały się do popierania polityki etatyzmu. Pierwszy minister Francji widział kilka głównych jej filarów: bezpieczeństwo państwa, potrzeby państwa, zasady państwa, prawa państwa i racja stanu. Dlaczego zaś etatyzm? Według niego pozwalał on na złamanie uważnych przez niego za szkodzące państwu solidarności klasowych, protestanckich a nawet rodzinnych. Był jednocześnie zagorzałym przeciwnikiem np. pojedynków szlacheckich uważając, że krew szlachecka może popłynąć tylko w imię celów ważnych dla państwa. Co ciekawe, nie był mu także obcy merkantylizm.

Jednym z elementów jego polityki było także poparcie dla idei sprzedawania urzędów, co według niego gwarantowało, że osoby je nabywające będą dzięki temu lojalne wobec króla. Jednocześnie nie był zbyt wyrozumiały dla zwykłych ludzi. Szczególnie widać to na przykładzie jego poglądów odnośnie obowiązku podatkowego, uważał bowiem, że gdyby ludzie zostali z nich zwolnieni poczuliby się także zwolnieni od jakiegokolwiek posłuszeństwa.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984.
2. K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, ABEDIK SA, Poznań 2004
3. W. Filar, Kardynał Richelieu i jego dzieło, Wydawnictwo Księgarni St. Malinowskiego, Lwów 1938.