Kazimierz II Sprawiedliwy – walka o władzę, polityka zagraniczna, potomstwo
Kazimierz II Sprawiedliwy był jednym z najzdolniejszych książąt piastowskich doby rozbicia dzielnicowego. Jako pierwszy z władców Polski miał szansę zjednoczyć cały kraj (za wyjątkiem Śląska), rozbity na dzielnice od 1138 roku. Jego niespodziewana śmierć w 1194 roku spowodowała, iż Polska na swojego zjednoczyciela musiała poczekać jeszcze wiele lat. Jakie były najważniejsze osiągnięcia i dokonania tego księcia? Jak wyglądało jego panowanie? Oto krótka biografia Kazimierza Sprawiedliwego.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o władcach i przywódcach.
Z tego artykułu dowiesz się:
Walka o władzę
Wczesne lata życia księcia
Kazimierz II Sprawiedliwy urodził się w 1138 roku jako pogrobowiec. Jego ojcem był Bolesław III Krzywousty, który w słynnym „testamencie” nie wydzielił mu żadnej dzielnicy. W starszej historiografii sądzono, iż Kazimierz urodził się nieco przed śmiercią Krzywoustego (1138), który przeznaczył go do stanu duchownego. Nic jednak nie wiadomo o tym, by Kazimierz znalazł się, choć na krótko w murach klasztornych.
Przydomek „Sprawiedliwy” Kazimierzowi nadano dopiero w XVI stuleciu. Uczynnił to historyk Bernard Wapowski, a po nim zaś Marcin Bielski, Maciej Stryjowski oraz Joachim Bielski.
Pierwsze lata swego życia Kazimierz spędził na dworze matki Salomei, która na stałe rezydowała najprawdopodobniej w Łęczycy. Po śmierci matki (27 lipca 1144 roku) chłopcem zajęli się starsi bracia: Bolesław Kędzierzawy oraz Mieszko Stary.
W 1157 roku Kazimierz II Sprawiedliwy trafił na dwór cesarza Fryderyka I Barbarossy jako zakładnik strony polskiej, która w tym samym roku musiała uznać wyższość oręża niemieckiego. Nie sposób przesądzić, jak Piasta traktowano w Rzeszy. Wiadomo tylko, iż powrócił on do ojczyzny najpóźniej w 1161 roku, wtedy bowiem świadkował na jednym z dokumentów wydanych przez swoich braci.
Własną dzielnicę Kazimierz II Sprawiedliwy otrzymał po śmierci brata Henryka Sandomierskiego (1166), który zginął podczas wyprawy na pogańskich Prusów. Jeszcze podjęciem wyprawy na północ Henryk zapisał swemu młodszemu bratu w testamencie całe księstwo sandomierskie. Jak się później okazało, zapis ten pozostał martwą literą, zaś Mieszko Stary i Bolesław Kędzierzawy przekazali Kazimierzowi jedynie część Sandomierszczyzny z Wiślicą.
Opanowanie Krakowa (1177)
W 1173 roku po śmierci Bolesława Kędzierzawego książę Kazimierz wszedł w posiadanie całej dzielnicy sandomierskiej. Dodatkowo objął zwierzchnictwo nad Mazowszem i Kujawami, gdzie sprawował regencję nad schorowanym synem Kędzierzawego Leszkiem Bolesławowicem. W ten sposób Kazimierz stał się władcą wszystkich ziem leżących na wschodzie ówczesnej Polski. Rok 1173 okazał się zatem nadzwyczaj pomyślny dla tego Piasta.
Jeszcze większe powody do zadowolenia Kazimierz II Sprawiedliwy mógł mieć w 1177 roku, kiedy to wybuchł ogólnopolski bunt, skierowany przeciwko ówczesnemu wielkiemu księciu krakowskiemu Mieszkowi Staremu. W toku bratobójczych walk Mieszko został zmuszony do opuszczenia podległych sobie ziem, w tym przyznanej mu jeszcze przez ojca Wielkopolski.
Buntownicy Kraków przyznali Kazimierzowi. Zajęcie tego ośrodka – w świetle dostępnych przekazów pisanych – odbyło się sprawnie i szybko. Według nadwornego kronikarza Kazimierza Sprawiedliwego Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem pochód księcia do Krakowa przypominał bardziej triumfalny marsz, aniżeli wyprawę o charakterze militarnym.
W wyniku uwieńczonego sukcesem zamachu stanu Kazimierz Sprawiedliwy stał się władcą niemal wszystkich ziem polskich. Jego zwierzchnictwo uznali syn Mieszka Starego Odon oraz książęta śląscy: Konrad głogowski, Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi.
W trosce o utrzymanie władzy
W 1180 roku Kazimierz II Sprawiedliwy zwołał do Łęczycy wielki zjazd panów świeckich i duchownych. W zjeździe tym uczestniczyło również kilku książąt piastowskich, którzy debatowali nad wieloma sprawami. Jednym z najważniejszych postanowień łęczyckiego spotkania było uznanie Kazimierza za prawowitego władcę Krakowa. Tę uchwałę zatwierdził później papież Aleksander III na mocy bulli z 28 marca 1181 roku oraz najprawdopodobniej cesarz Fryderyk Barbarossa (1184).
Tymczasem w 1181 roku do Polski powrócił z wygnania Mieszko III Stary, który bez większych problemów odzyskał nieprawnie zabraną mu Wielkopolskę. Pięć lat później (1186) ten sam książę rozciągnął swoje wpływy na Mazowsze i Kujawy, gdzie zmarł w młodym wieku Leszek Bolesławowic.
Z kolei w 1191 roku Mieszko Stary podjął starania o odzyskanie Krakowa, w którym chwilowo nie było Kazimierza Sprawiedliwego. W tym przedsięwzięciu wielkopolskiego księcia wspierał kasztelan krakowski Henryk Kietlicz, który zdecydował się zdradzić Kazimierza. W efekcie w Krakowie pojawiły się zastępy Wielkopolan, zaś triumfujący Mieszko zostawił tu swoją załogę, po czym powrócił do Kalisza, gdzie najczęściej przebywał.
Kiedy Kazimierz Sprawiedliwy dowiedział się o tym, co zaszło w Krakowie, szybko powrócił do Małopolski, wspierany posiłkami ruskimi. Interwencja okazała się udana i po krótkim oblężeniu grodu udało mu się odzyskać Kraków. Przywódca buntu został wypędzony z Polski na Ruś.
Rozwój sytuacji w Krakowie nie był po myśli sędziwego Mieszka Starego, który zdecydował się później zawrzeć ze swym młodszym bratem pokój. Okazał się on nadzwyczaj trwały, gdyż do końca życia Kazimierza Mieszko nie pojawił się już więcej w Małopolsce. A może zainteresuje cię także ten artykuł o władcach z okresu rozbicia dzielnicowego?
Wojny i polityka zagraniczna księcia – osiągnięcia i dokonania
Sprawy ruskie
Niemal całe panowanie Kazimierza Sprawiedliwego wypełniały sprawy ruskie. Władca Krakowa wielokrotnie wyprawiał się na wschód, aby osadzić tam wygodnych sobie kandydatów. Po raz pierwszy Kazimierz interweniował na Rusi w 1180 roku na rzecz księcia Wasylka Jaropełkowicza, próbującego dostać w swe ręce Brześć.
Dwa lata później (1182) książę krakowski ponownie pojawił się pod Brześciem, który zdobył po krótko trwającej walce. W zdobytym ośrodku Kazimierz ulokował swego siostrzeńca, księcia Światosława. Ten ostatni został niebawem otruty, co spowodowało, iż Małopolanie po raz wtóry zainterweniowali w Brześciu, gdzie osadzili kolejnego z siostrzeńców Kazimierza – księcia włodzimierskiego Romana Mścisławicza.
Nie minęło kilka lat (1187), kiedy Kazimierz Sprawiedliwy z podległymi sobie siłami wyruszył znowu na wschód. Tym razem podszedł pod Halicz, skąd usunął Włodzimierza, który nieco wcześniej z nieznanych bliżej powodów splądrował Polskę.
Usunięcie z Halicza Włodzimierza sprawiło, iż sprawami tego księstwa bliżej zainteresował się król węgierski Bela III, który przyjął do swego państwa wygnańca. Jednocześnie Włodzimierz poprosił Arpadę o zbrojną interwencję, a ten nie omieszkał nie skorzystać z tego zaproszenia.
Podjęta przez Belę III wyprawa pod Halicz zakończyła się powodzeniem. Ku wielkiemu zdziwieniu Włodzimierza, w zdobytym ośrodku władca Węgier nie umieścił wygnańca, lecz swego syna Andrzeja II. Nowy włodarz księstwa halickiego utrzymał się w nim stosunkowo krótko, a to za sprawą Kazimierza Sprawiedliwego, który w 1189 roku wysłał pod Halicz wojewodę krakowskiego Mikołaja. Wielmoża małopolski doskonale wypełnił swoją misję, wprowadzając do zdobytego ośrodka Włodzimierza. W konsekwencji wpływy polskie na Rusi objęły cały pas ziem od Biebrzy i Narwii na północy, po Karpaty na południe.
Polityka północna księcia
Ostatnie lata życia Kazimierza Sprawiedliwego wypełniły wojny z pogańskimi Jaćwingami. Głównym przeciwnikiem księcia było jaćwińskie plemię Połekszan, których siedziby znajdowały się nad rzeką Ełk. W 1191 roku książę krakowski spustoszył ziemię Połekszan i zmusił ich do zapłaty trybutu oraz wydania zakładników.
Z kroniki Mistrza Wincentego Kadłubka można się dowiedzieć, że Połekszanie szybko zerwali zawarty z Piastami układ, uderzając niespodziewanie na powracające do Polski oddziały Kazimierza. Postępowanie pogan do czerwoności rozzłościło księcia, który postanowił wznowić z nimi wojnę. Ostatecznie ze zmagań z północnymi sąsiadami princeps wyszedł obronną ręką, po czym powrócił do kraju na zasłużony odpoczynek.
Śmierć księcia i jego potomstwo
5 maja 1194 roku Kazimierz Sprawiedliwy urządził okazałą uroczystość, na którą sprosił wielu książąt, biskupów oraz możnych. Biesiada ta była ostatnią tego typu uroczystością, zorganizowaną przez monarchę, który wyzionął wówczas ducha. Do dzisiaj nie ustalono, co spowodowało śmierć księcia. Sprawy tej nie przesądził naoczny świadek wydarzeń Mistrz Wincenty Kadłubek, pisząc, iż Kazimierz mógł zejść z tego świata w sposób naturalny po przebytej chorobie lub z powodu trucizny.
W chwili zgonu Kazimierz miał 56 lat. Pozostawił żonę Helenę, córkę Adelajdę oraz dwóch małoletnich synów: Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego.
Żoną Kazimierza była Helena znojemska, siostra księcia czeskiego Konrada II Ottona. Ich ślub miał miejsce najpóźniej w 1166 roku. Helena powiła mężowi 7 dzieci. Oprócz wspomnianej już trójki, która przeżyła ojca, księżniczka urodziła: nieznaną z imienia córkę, zmarłą po 1167 roku, Kazimierza (zm. 1 marca 1169), Bolesława (zm. 1182/1183), Odona (zm. po 1184).
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Barański Marek Kazimierz, Dynastia Piastów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
- Bubczyk Robert, Kazimierz Sprawiedliwy – władca idealny mistrza Wincentego („Chronica Polonorum”, lib. 4), „Kwartalnik Historyczny” 116 (2009), 1.
- Caban Wiesław, Polityka północno-wschodnia Kazimierza Sprawiedliwego 1177-1192, „Rocznik Białostocki” 12 (1974).
- Dobosz Józef, Kazimierz II Sprawiedliwy, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011.
- Dobosz Józef, Kazimierz II Sprawiedliwy (książę zwierzchni Polski 1177-1194) [https://twojahistoria.pl/encyklopedia/kazimierz-ii-sprawiedliwy-ksiaze-zwierzchni-polski-1177-1194; dostęp: 30.06.2021].
- Dobosz Józef, Kazimierz Sprawiedliwy w średniowiecznych przekazach dziejopisarskich: następcy mistrza Wincentego, [w:] Na szlakach dwóch światów, Studia ofiarowane Profesorowi Jerzemu Hauzińskiemu, red. Agnieszka Teterycz-Puzio, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk 2016.
- Dygo Marian, Czy papież Aleksander III oraz cesarz Fryderyk I Barbarossa zatwierdzili pryncypat księcia Kazimierza Sprawiedliwego?, [w:] Ecclesia regnum fontes, Studia z dziejów średniowiecza, kom. red. Sławomir Gawlas i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.
- Kilich Bartłomiej, Stosunki Romana halicko-włodzimierskiego z książętami polskimi (1182-1205), „Scripta Historica” 24 (2018).
- Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
- Szczur Stanisław, Historia Polski, Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
- Wasilewski Tadeusz, Kazimierz II Sprawiedliwy, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. Andrzej Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1978.