Królowa Bona Sforza - pochodzenie, wykształcenie, polityka, potomstwo, śmierć
Królowa Bona Sforza, żona Zygmunta Starego, pochodziła z Włoch. Jej biografia bogata była w istotne wydarzenia i ciekawostki, łatwo również można wymienić jej dokonania. To między innymi dzięki niej zaistniał tzw. złoty wiek Polski. Z kolei jej dzieci, a właściwie w większości córki wydane zostały za przedstawicieli rodów w Szwecji, na Węgrzech, zostając nawet same królowymi tych państw. Jej dążeniom nie zaszkodziły ani ruch egzekucyjny, ani też specyficzne związane z nim wydarzenie, czyli wojna kokosza. Była jednak postacią kontrowersyjną. Oskarżano ją nawet o trucie swoich synowych, żon Zygmunta Augusta.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o kobietach w historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Królowa Bona Sforza: biografia, Bona jako żona Zygmunta Starego, ich dzieci
Pochodzenie Bony i jej wykształcenie, ciekawostki
Bona urodziła się w 1494 roku. Była córką księcia Mediolanu, Giangeleazzy Sforzy i Izabeli aragońskiej. Samo słowo Sforza wywodzi się z włoskiego sforzae, czyli forsować. Po raz pierwszy, jeszcze jako przezwisko, nadano je w 1385 roku Jacopo Attendolo, który był najemnym żołnierzem. Sam zaś ród Sforzów pochodził od drobnego rycerstwa, zaś później ród ten wywalczył sobie m.in., koronę książęcą oraz tron w Mediolanie.
Od młodości w życiu Bony obecne były różnego typu tragiczne wydarzenia. Najpierw umarł jej ojciec. Później jej brat zmarł po tym, jak został wzięty do niewoli przez Francuzów. Wychowywała się zaś przy matce, u krewnych w Królestwie Neapolu. Niestety nie dane im było mieszkać tam spokojnie. Najazdy hiszpańskie i francuskie zmuszały ją i jej matkę do ciągłego przemieszczania się. Ostatecznie osiadły w posiadłości w Bari i Rossano, sama zaś Bona bywała również i w Neapolu, gdzie przebywała m.in. na tamtejszym dworze.
Co do jej wykształcenia: trafnie określa je Mariusz Markiewicz posługując się tym oto cytatem: „uzyskała typowe dla Włoch renesansowych wykształcenie małej księżniczki, którą urodzenie predestynowało do górowania nad innymi i władania, w związku z tym nie mogło ono być gorsze niż edukacja chłopca” (Markiewicz, s. 342). Paweł Jasienica wspomina z kolei o jej doskonałej szkole politycznej oraz tym, że była oswojona z dyplomacją. Zanim zresztą poślubiła polskiego króla z powodów politycznych przymierzano się już wcześniej do wydania jej za mąż, między innymi nawet za przyszłego cesarza Ferdynanda Habsburga.
Zygmunt Stary i Bona: ich małżeństwo i dzieci, ciekawostki związane z przebiegiem ślubu
Jak to się jednak stało, że Zygmunt Stary pojął Bonę za żonę? Po śmierci Barbary Zapolyi brano pod uwagę cztery kandydatki na jego drugą żonę: księżna Joanna z Mazowsza, księżna Joanna d'Aragona, właśnie Bona, mająca wtedy 22 lata i wnuczka cesarza, ledwo 17-letnia Eleonora Habsburżanka. Dwie pierwsze zostały odrzucone ze względu na wiek, były dla króla zbyt stare, choć np. Joanna d'Aragona miała wtedy 37 lat. Zygmunt chciał ślubu z Eleonorą, jednakże nie zgodził się na to jej brat i przyszły cesarz Karol. W tej sytuacji pozostała już tylko jedna możliwość.
Jeszcze we Włoszech odbyła się ceremonia zaślubin per procura, czyli przez pełnomocnika. Ceremonia została poprowadzona przez polskiego księdza, Jana Konarskiego, zaś przedstawicielem króla był Stanisław Ostroróg. Sam ceremoniał jest na tyle interesujący, że wart jest opisania, otóż pełnomocnik Zygmunta Starego miał za zadanie: wygłosić sakramentalną formułę, włożyć Bonie na palec pierścień, pocałować dwa swoje palce, następnie dotknąć nimi czoła Bony, ponownie je pocałować i złożyć „żonie” pokłon.
Właściwy ślub Zygmunt Stary i Bona wzięli 18 kwietnia 1518 roku, w którym to Bona miała lat 24, zaś Zygmunt Stary 51. Bona przybyła tego dnia do Polski. W posagu wniosła posagu 100 000 guldenów. Para królewska łącznie miała piątkę dzieci, z których jednak jedno zmarło przedwcześnie. Według kolejności przyjścia na świat były to: Izabela (1519), przyszła królowa Węgier, Zygmunt August (1520), Zofia (1522), Anna (1523) i Katarzyna (1526), przyszła królowa Szwecji. Ostatnim ich dzieckiem był drugi syn, Olbracht, urodzony w 1527 roku, zmarł jednak przeżywszy tylko dzień, urodził się bowiem przedwcześnie na skutek wypadku Bony, jaki miał miejsce w Puszczy Niepołomickiej.
Królowa Bona Sforza, jej działalność polityczna, dokonania i śmierć
Charakterystyka polityki Bony a jej biografia i pochodzenie, ciekawostki
W źródłach Bona charakteryzowana jest różnie. Wspomina się o jej urodzie, jak też i o jej twardym charakterze: „choć niepozbawiona kompleksów głowę nosiła wysoko, umiała manipulować ludźmi, nie znosiła sprzeciwu” (Rosik, Wiszewski, s. 836). Była energiczna, stanowcza, nie można też jej było odmówić talentów politycznych, co wielokrotnie miała udowodnić w trakcie małżeństwa z Zygmuntem I. Wspomina się nawet, że zarówno sejm i senat bywało, że ufały królowej i jej decyzjom nawet bardziej, niż staremu królowi. Bona wobec ówczesnych parlamentarzystów stosowała zresztą dość sprytną taktykę: starała się stopniowo usuwać w cień dotychczas pełniące ważne funkcje osoby, by zastąpić je lojalnymi wobec siebie i wdzięcznymi za to, że dzięki niej ich znaczenie wzrosło. Głównymi współpracownikami Bony byli znany nam skądinąd Piotr Kmita, marszałek nadworny koronny oraz Piotr Gamrat, biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński.
Czym zaś charakteryzowała się polityka Bony? Zagraniczna chociażby niechęcią do Habsburgów, co wyrażało się m.in. w poszukiwaniu sojuszu z Francją. Niechęć ta znalazła potem odzwierciedlenie w jej stosunku do dwóch żon Zygmunta Augusta: Elżbiety i Katarzyny Habsburżanek, aczkolwiek nie przepadała również za Barbarą Radziwiłłówną, drugą żoną Zygmunta Augusta. Wiążą się z tym pewne „ciekawostki”, rozpowszechniano np. plotki o tym, jakoby przyczyniła się do jej śmierci poprzez jej otrucie, chociaż najpewniej śmierć Barbary spowodował rak. Z kolei w kontekście Elżbiety Bonę oskarżano m.in. o jej głodzenie.
Lata polityki Bony oceniane są skrajnie różnie. Z jednej bowiem strony unowocześniała majątki królewskie, jak i samo państwo, przeznaczając na to nawet własne pieniądze, przyczyniała się do budowy szkół, szpitali itp., z drugiej jednak bywało, że oskarżano ją o intryganctwo, a nawet działanie na granicy prawa lub nawet z przekroczeniem tych granic, wspomnijmy chociażby zarzuty, jakie stawiano jej w kontekście tzw. wojny kokoszej, kiedy to zarzucano jej liczne nadużycia. Sam słynny Stańczyk miał nazywać ją włoską gadziną. Przeciwni Bonie byli np. kasztelan Jan Tarnowski i biskup krakowski Samuel Maciejowski.
Oceniając sposób prowadzenia polityki przez Bonę trzeba jednak zauważyć, że wychowywała się w zgoła innym otoczeniu, w tym politycznym niż to, do którego przyzwyczajeni byli wtedy Polacy. Na styl prowadzenia przez nią polityki znaczący wpływ miała jej biografia, jej pochodzenie. O ile bowiem w naszej części Europy znaczenie miał legalizm, opieranie się na przepisach prawa, w tym nawet zwyczajowego itp., o tyle w rozdrobnionych wtedy Włoszech nie miało to niemalże znaczenia. Panowało raczej prawo „ja silniejszy” i to ten książę, którego armia oraz poplecznicy byli silniejsi wygrywał. Nierzadko do władzy dochodzono w wyniku przewrotów, zabójstw, zamachów stanu i de iure nic potem tej władzy nie legitymizowało. Powszechne były manipulacje, intrygi a nawet kłamstwa, wszystko dla ociągnięcia politycznego celu. A czym skorupka za młodu nasiąknie...
Złoty wiek Polski a królowa Bona Sforza, dokonania, konflikt z synem, wyjazd i jej śmierć
Trzeba jednak podkreślić, że Bona czyniła to wszystko z myślą o rozwoju Polski, według swojego pomysłu, ale jednak. Przykładem mogą być tutaj jej działania na Litwie, gdzie wykupowała od magnatów majątki państwowe, w czym czasem pomagała jej szlachta i mieszczaństwo. Generalnie w całej Polsce w latach 1530-1536 wykupiono w ten sposób 16 miast i 191 wsi. Nabyte majątki przechodziły następnie gruntowną renowację. Jak byśmy to dzisiaj powiedzieli Bona całkowicie zmieniała plan zagospodarowania przestrzennego. Zabudowa była zorganizowana. Wprowadzane były nowe rodzaje upraw, w tym sprowadzone z Włoch. W rolnictwie wprowadzana była znana z Europy Zachodniej tzw. pomiary włócznej. Co więcej: dbano nawet o porządek i higienę. To tylko przykłady działań królowej, dzięki którym tym bardziej zaistnieć mógł złoty wiek Polski.
Spektakularne były jednak działania Bony na rzecz wzmocnienia pozycji swojego wspomnianego Zygmunta Augusta. Najpierw, jeszcze w latach 1528-1529 na Litwie wprowadzono reformy systemu prawnego oraz gospodarcze. Następnie 18 października 1529 roku przyczyniła się do obwołania ledwo 9-letniego syna wielkim księciem litewskim. Finałem zaś jej działań było doprowadzenie do tego, że sejm w Piotrkowie zaledwie w dwa miesiące później wybrał Zygmunta Augusta na króla Polski, od tego momentu zaczęto dla odróżnienia nazywać Zygmunta I Starym. Była to jedyna w historii Polski elekcja vivente rege, czyli jeszcze za życia aktualnego króla. Było to tak wielkim szokiem dla posłów, że ci na sejmie w 1530 postanowili, że taka procedura będzie zakazana. Sam Zygmunt August paradoksalnie w przyszłości w kontekście sposobu sprawowania polityki miał poróżnić się nie tylko z ojcem, ale i z matką.
To właśnie konflikt z synem był główną przyczyną, dla której w 1556 roku Bona zdecydowała się wyjechać z Polski. Zygmunt August był zresztą temu przeciwny. Ponadto zaczęło panować przekonanie, że Bona może spróbować wywieźć z Polski nagromadzone skarby a także zaciągać pożyczki pod zastaw posiadanych ziem. W kontekście tego pierwszego przez pewien czas funkcjonował nawet zakaz pomagania jej w wyjeździe. Bonie nie chodziło ani o jedno, ani o drugie. Przypuszcza się, że chciała wyjechać chcąc następnie powrócić do polityki jako dziedziczka w księstwie Bari, podobno nawet oferowano jej godność wicekróla w Neapolu. Pewne nadzieje, o ironio, miała także wiązać z Habsburgami, którym pożyczyła na konkretny procent 150 000 dukatów w 1553 roku. Pożyczki te określono potem mianem sum neapolitańskich i jeszcze długo próbowano odzyskać. Niestety żaden z planów Bony się nie spełnił. Została bowiem otruta przez znajdujących się wśród jej dworzan popleczników Filipa II Habsburga. Zmarła w Bari 19 listopada 1557 roku.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- P. Jasienica, Polska Jagiellonów, Prószyński i Spółka, Warszawa 2018.
- F. Koneczny, Dzieje Polski za Jagiellonów, Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej, Kraków 1903.
- M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
- S. Rosik, P. Wiszewski, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2007.