Leszek Czarny – panowanie, wojny, polityka, najazd mongolski, śmierć
Przeciętny Polak raczej nie kojarzy Leszka Czarnego, przyrodniego brata zjednoczyciela kraju – króla Władysława Łokietka. Historycy wskazują, iż książę ten, władający niemalże przez 10 lat Krakowem również aspirował do zjednoczenia Polski, jednak to nie jemu ostatecznie przypadło w udziale dokonanie tego dzieła. Co wiemy jeszcze o Leszku Czarnym? Jak wyglądało jego panowanie oraz polityka wewnętrzna i zagraniczna?
Jeśli szukasz więcej informacji ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Wczesne lata życia księcia
Leszek Czarny pojawił się na świecie między 1240 a 1242 rokiem. Jego ojcem był książę Kujaw Kazimierz Konradowic, matką zaś Konstancja, córka księcia śląskiego Henryka Pobożnego, zmarłego w tragicznych okolicznościach podczas zmagań z najazdem mongolskim w 1241 roku.
Przydomek „Czarny” („Niger”) po raz pierwszy wymieniono na początku XIV stulecia w „Kronice Dzierzwy”. Leszek otrzymał ten przydomek zapewne z uwagi na ciemny kolor swoich włosów, choć zdania specjalistów w tym zakresie są podzielone.
Po śmierci matki (w 1257 roku) Leszek Czarny popadł wraz ze swym młodszym bratem Siemomysłem w konflikt z ojcem, który nie wytrzymał długo w żałobie, żeniąc się z księżniczką opolską Eufrozyną (matką Władysław Łokietka). Leszek Czarny w wyniku podniesionego buntu (1261) otrzymał w zarząd od ojca księstwo sieradzkie. W jego zamierzeniach wspierali go książę wielkopolski Bolesław Pobożny oraz książę krakowsko-sandomierski Bolesław V Wstydliwy.
Po śmierci ojca w 1267 roku Leszek Czarny wszedł w posiadanie księstwa łęczyckiego. Z kolei w 1273 roku otrzymał od Bolesława Pobożnego księstwo inowrocławskie. Władzę w Inowrocławiu książę sprawował jedynie kilka lat, po zjeździe w Lądzie w 1278 roku zdecydował się oddać całe księstwo w ręce Siemomysła.
Już jako książę łęczycki Leszek Czarny pojął za żonę Gryfinę, córkę bana Maczwy i Slawonii Rościsława. Uroczysty ślub miał miejsce w 1265 roku. Po kilku latach wspólnego pożycia książę został oskarżony przez Gryfinę o impotencję. Doszło do otwartego konfliktu, który zażegnano dopiero w 1275 roku. Przez ten czas Leszek próbował swoją przypadłość wyleczyć u jednego z najsłynniejszych z ówczesnych lekarzy Mikołaja z Polski. Medyk zdecydował się podawać księciu węże i żaby, jednak nic tym nie wskórał, zaś Leszek Czarny odchodząc z tego świata, ostatecznie nie pozostawił po sobie żadnego potomka.
Polityka wewnętrzna i zagraniczna
Walki z księciem halickim
Pod koniec 1279 roku, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego w tym czasie księcia Bolesława Wstydliwego, Leszek Czarny został włodarzem Krakowa. Już na początku swych rządów w ziemi krakowskiej książę musiał zmierzyć się z potężnym najazdem księcia halickiego Lwa Daniłowicza, który korzystając z pomocy Litwinów i Tatarów, zaatakował Sandomierz.
Zaatakowany ośrodek dzielnie postawił się najeźdźcom. Leszek Czarny, dowiedziawszy się o wyprawie ruskiej, szybko zgromadził około 600 zbrojnych i ruszył przeciwko znacznie liczniejszemu wrogowi. Dopadł go pod Gożlicami 23 lutego 1280 i tam rozbił.
Już kilka tygodni później książę Leszek podjął wyprawę odwetową, w wyniku której udało mu się podejść aż pod sam Lwów. Przy okazji zdobył wiele łupów i spustoszył okoliczne ziemie. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł o wszystkich władcach Polski w okresie rozbicia dzielnicowego.
Konflikty z Litwą i Jaćwieżą
Dwa lata później (1282) na władztwo Leszka Czarnego spadł natomiast groźny najazd bałtyckich Jaćwingów, którzy po spustoszeniu ziemi lubelskiej rozpoczęli odwrót w kierunku swoich siedzib. Wieźli ze sobą wówczas wielkie łupy.
Ostatecznie bitnym Jaćwingom nie udało się bezpiecznie dotrzeć do domu, gdyż w nieznanym dziś miejscu między Narwią a Niemnem doścignęli ich jeźdźcy Leszka Czarnego i doszczętnie rozbili w krwawej bitwie. Zwycięstwo Polaków niosło za sobą ważkie konsekwencje, zaś wojska jaćwieskie nigdy już więcej nie zaatakowały ziem swego sąsiada.
Klęska Jaćwingów spowodowała odwetowy najazd ich pobratymców – Litwinów. Pomimo chwilowego zaskoczenia, wywołanego niespodziewanym pojawieniem się pogan w ziemi sandomierskiej, Leszkowi Czarnemu udało się obezwładnić przeciwnika. Zadał mu klęskę w bitwie pod Równem (w ziemi łukowskiej), stosując z powodzeniem manewr pozorowanej ucieczki.
Zmagania z Tatarami (III najazd Tatarów na Polskę)
Na przełomie 1287 i 1288 roku południowe ziemie polskie zaatakowały wojska mongolskie (tatarskie), wspomagane przez oddziały ruskie. Uczeni sądzą, iż napastnicy dysponowali wtedy 30-tysięczną armią, przeciwko której Leszek Czarny mógł rzucić jedynie 15 000 zbrojnych. Znaczna przewaga przeciwników wymuszała na księciu krakowskim unikanie walnych bitew, w których mógł zostać pobity na głowę.
Wojska Leszka Czarnego podczas walk z Tatarami w sumie spisały się dobrze. Udało im się utrzymać oblegane przez nieprzyjaciół miasta, w tym Sandomierz i Kraków. Sam Leszek na czele nielicznego oddziału wyruszył do króla węgierskiego Władysława IV z prośbą o wsparcie, które ostatecznie otrzymał.
Mongołowie, widząc, iż siły obrońców drastycznie wzrastają, postanowili wycofać się z Polski. Tak jak w poprzednich kampaniach (1241 i 1259), pozostawili po sobie zgliszcza i ruiny. Jedynym pozytywnym skutkiem było to, iż za rządów Leszka Czarnego nie odważyli się już więcej najeżdżać ziem piastowskich.
Konflikty wewnętrzne z opozycją
Leszek Czarny nie dość, że musiał zmagać się z najazdami zewnętrznymi, to również niemal do końca życia musiał zwalczać aspiracje opozycji wewnętrznej. Już w 1280 roku wybuchł jego konflikt z biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa. Ostatecznie z zaistniałego sporu zwycięsko wyszedł duchowny, mimo tego, iż został chwilowo uwięziony przez księcia i przewieziony do Sieradza. Po wypuszczaniu z więzienia Leszek wypłacił Pawłowi kilka tysięcy grzywien odszkodowania oraz potwierdził jego uprawnienia immunitetowe.
Jeszcze w trakcie konfliktu z biskupem Pawłem, przeciwko rządom Leszka Czarnego opowiedziało się szeregowe rycerstwo (1282), którego poczynaniami kierował wojewoda sandomierski Janusz z potężnego rodu Starżów. Na całe szczęście książę szybko zorientował się w rozwoju wypadków i zdławił bunt, zanim ten zatoczył szersze koło.
Nie minęły trzy lata (1285), kiedy książę krakowski musiał ponownie zmierzyć się z opozycją. Tym razem na jej czele stanęli kasztelan krakowski Janusz, wojewoda krakowski Żegota oraz wojewoda sandomierski Otton (z rodu Starżów). Buntownicy ofiarowali tron krakowski księciu czerskiemu Konradowi II, któremu udało się opanować niemal całą ziemię krakowską.
Sukcesy buntowników sprawiły, iż panowanie Leszka Czarnego w Krakowie zawisło na włosku. Ostatecznie z wiktorii przyszło cieszyć się synowi Kazimierza Konradowica, który po ściągnięciu posiłków z Węgier pobił przeciwników pod Bogucicami nad Rabą. Po przegranej bitwie Konrad czerski uciekł do swojej dzielnicy, zaś popierający go możnowładcy zostali pozbawieni urzędów.
Leszek Czarny - koniec rządów i śmierć
Leszek Czarny rozstał się z tym światem 30 września 1288 roku w Krakowie. Uważa się, iż książę padł ofiarą zarazy, która wówczas nękała ziemie polskie. Pochowano go w krakowskim kościele dominikańskim św. Trójcy.
Księcia Leszka przeżyła jego żona Gryfina, która po śmierci męża znalazła się w klasztorze klarysek w Starym Sączu. Przez pewien czas była nawet jego przeoryszą. Od 1300 roku przebywała w Czechach, gdzie zmarła około 1309 roku. Ciało księżnej spoczęło w klasztorze klarysek w Pradze.
Pewien mnich benedyktyński, kreśląc epitafium Leszka Czarnego, zanotował: „Odszedł dostojny pan, wzrosły z czystego nasienia […] rzadko widziałem kogoś jemu podobnego. Był mężem łaskawym, księciem wielkim, nazywany Leszkiem. Odebrany nam spoczywa błogosławiony w grobowcu”.
Współcześnie historycy na ogół oceniają rządy Leszka Czarnego pozytywne. Był niewątpliwie dobrym dowódcą. Zdaniem H. Samsonowicza, nie był raczej zbyt utalentowanym politykiem. Nie można odmówić natomiast księciu jego waleczności, której zawdzięczał ocalenie swojego panowania nad dzielnicą krakowską oraz pokonanie wielu nieprzyjaciół.
Uczeni uważają także Leszka Czarnego za jednego z prekursorów zjednoczenia rozbitego na wiele dzielnic państwa polskiego. Według P. Żmudzkiego „niewątpliwą zasługą księcia było podjęcie i spopularyzowanie ideologii zjednoczeniowej […]. Książę nie ustawał w wysiłkach, by zachęcić możnych i rycerstwo do idei scalania Królestwa, promując jednocześnie Kraków jako ośrodek konsolidacji ziem polskich”.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Barański Marek Kazimierz, Dynastia Piastów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
- Chmiel Lech, Leszek Czarny 1240-1288, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1978.
- Gomółka Marcin Juliusz, O bitwie pod Rovnem uwag kilka, „Rocznik Lubelski: 45 (2019).
- Jaros Łukasz, Działalność militarna księcia krakowskiego, sandomierskiego i sieradzkiego w latach 1279-1288, „Z Dziejów Regionu i Miasta” 5 (2014).
- Jędrzejewska Patrycja, Leszek Czarny i Gryfina, Skandal polityczny czy obyczajowy?, Karta z dziejów stosunków polsko-węgierskich i polsko-czeskich w II połowie XIII wieku, [w:] Polska i sąsiedzi na przestrzeni wieków, Prace słupskich doktorantów historii, t. 1, red. Wojciech Skóra, Agnieszka Teterycz-Puzio, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk 2017.
- Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
- Prokop Krzysztof Rafał, Odkrycie grobu księcia Leszka Czarnego w krakowskim kościele dominikanów w roku 1856, „Rocznik Krakowski” 71 (2005).
- Samsonowicz Henryk, Leszek Czarny, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. Andrzej Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelni”, Warszawa 1980.
- Teterycz-Puzio Agnieszka, Na rozstajnych drogach, Mazowsze a Małopolska w latach 1138-1313, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk, 2012.
- Żmudzi Paweł, Studium podzielonego Królestwa – książę Leszek Czarny, Wydawnictwo „Neriton”, Warszawa 2000.