Lew Trocki - pochodzenie, rola w historii, działalność rewolucyjna, śmierć

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Lew Trocki – wczesne lata

Lejba Dawidowicz Bronsztejn

Urodził się w 1878 lub 79 roku jako Lejba Dawidowicz Bronsztejn. Data urodzenia nie jest do końca jasna. Jak sam twierdził została zmieniona na świadectwie, żeby mógł pójść rok wcześniej do szkoły. Pochodził z ukraińskiej rodziny chłopskiej o żydowskich korzeniach. Rodzice nie praktykowali religii przodków, byli ateistami. Byli też ubogimi włościanami na dorobku. Prawie nie umieli czytać. Mieli za to duże ambicje co do swoich dzieci. Już w wieku 9-ciu lat Lejba pojechał do szkoły w Odessie. Była to jedna z lepszych szkół w tej części imperium rosyjskiego. Jego kariera miała się potoczyć zupełnie inaczej. Planował studiować matematykę. Jednak rok przed studiami dał się wciągnąć przez kuzynów w dyskusje polityczne i dołączył do ruchu narodnickiego. Był rok 1896.

Zanim zasłynął jako główny komunista miał nieco inne poglądy. Ruch narodnicki był w sporze z marksistami i młody Bronsztejn prowadził zacięte dyskusje ze zwolennikami marksizmu. Wkrótce jednak miał zmienić zdanie. Marksizm powoli zaczynał dominować w ruchu robotniczym.

Chłopak nie zaznał prawdziwej biedy w rodzinnym domu, ale spotkał się z biedą innych: robotników, parobków i chłopów pracujących dla jego rodziny. Późniejszy Lew Trocki będzie miał się do czego odwołać kiedy sam zacznie działać w ruchu robotniczym.

Jego świadomość kształtowały również książki. Z rodzinnego domu nie wyniósł ideałów rewolucyjnych. O tym kim był decydowało to co przeczytał. Lejba Dawidowicz Bronsztejn czytał dużo, jeszcze mieszkając na wsi. W szkole był jednym z lepszych uczniów.

Data urodzenia Trockiego przypadła na okres szybkiego rozwoju ruchu robotniczego, różnych prądów rewolucyjnych i reformistycznych. Powoli docierająca do Rosji rewolucja przemysłowa wymuszała zmiany społeczne.

Socjaldemokrata i komunista

Przyszły rewolucjonista, jak wspomniałam, zaczynał od fascynacji ruchem narodnickim. Wkrótce jednak lektura gazet i nielegalnych broszur przyciągnęła go do marksizmu. Jego inspiracją był znajomy ogrodnik, oczytany robotnik-samouk, który brał czynny udział w dyskusjach politycznych. To w jego ogrodzie powstała komuna, w której zamieszkał młody Trocki.

W późniejszym okresie Trocki był znany jako socjaldemokrata. Był jednym z przekonanych współtwórców RFSRR. Na początku jednak sprawa nie była jasna. Zanim w wyniku rewolucji powstało państwo radzieckie i Armia Czerwona każdy rewolucjonista był dla władz przede wszystkim rewolucjonistą.

Poglądy Trockiego ewoluowały. Z konserwatysty stał się marksistą i na zawsze nim pozostał. Jednak jego interpretacja marksizmu różniła się od interpretacji Lenina, a tym bardziej Stalina. Zawsze najwyżej cenił sobie niezależność myśli.

W historii Lejba Dawidowicz Bronsztejn jest znany jako komunista i socjaldemokrata zarazem. Ale kim był? Jako przywódca i twórca trockizmu zdecydowanie komunistą. Trudniej jest powiedzieć czy był socjaldemokratą. Zawsze uważał socjaldemokratów za sojuszników. Potępił nawet próbę uznania socjaldemokracji za odmianę faszyzmu. Jednak jego własna koncepcja silnie akcentowała potrzebę permanentnej rewolucji. W momencie powstawania RFSRR stawiał przede wszystkim na oddolną akcję mas. Armia Czerwona miała być wcieleniem siły ludowej. Późniejszy ZSRR Lew Trocki krytykował za imperializm. Jako konsekwentny rewolucjonista sprzeciwiał się zdradzie pierwotnych ideałów ruchu robotniczego.

Rewolucjonista i opozycjonista (1917-1923)

Bolszewicy a Trocki

Włodzimierz Lenin rozpoczął współpracę z Trockim już w 1902 roku. Obaj przeszli zesłanie na Syberii, podzielali też w tym czasie poglądy marksistowskie. Nic dziwnego, że Trocki, obok Róży Luksemburg i Karla Kautskyego stał się autorem w leninowskim piśmie „Brzask”. Kiedy wybuchła rewolucja lutowa, na początku 1917 roku, nie był w najlepszych stosunkach z Leninem. Początkowo należał do frakcji międzydzielnicowców w ramach Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, która jednak w lipcu 1917 roku połączyła się z bolszewikami. Nie zagłębiając się w szczegóły, przed rewolucją Trocki i Lenin, choć mieli różnice zdań, byli w jednej frakcji. Jako bolszewicy dążyli do rewolucji i coraz bardziej oddalali się od innej frakcji, mienszewików – przeciwników silnego przywództwa i kierunku w jakim zmierzała rewolucja.

Przystępując do bolszewików Lew Trocki od razu dołączył do Komitetu Centralnego SDPRR(b). Wszyscy wiedzieli kim był i jak może się przysłużyć rewolucji. Cieszył się dużą popularnością wśród żołnierzy i robotników. Jako zagorzały rewolucjonista i świetny mówca wiele razy występował zagrzewając do walki z caratem. Stając na czele Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego odegrał ważną rolę w zbrojnym przewrocie i przejęciu pełnej władzy przez bolszewików.

Już w 1917 roku wykazuje się własną inicjatywą. Podczas kiedy Włodzimierz Lenin zamierzał zawrzeć pokój z Niemcami (Rosja Radziecka przegrywała wojnę), Trocki odmówił zgody na pokój na niemieckich warunkach. To nie przeszkodziło mu w dalszej karierze partyjnej. Było jednak widać, że jest to silny i niezależny polityk. Niezależność myśli nie była cechą, którą bolszewicy by specjalnie cenili.

Śmierć Lenina i co dalej

Dopóki żył Lenin, Trocki miał pewne pole manewru. Chociaż X Zjazd partii komunistycznej potępił jego politykę frakcyjną. Mimo to wokół założeń Trockiego zaczęła się formować tzw. lewicowa opozycja. Jej głównymi założeniami był sprzeciw wobec rosnącej biurokracji i idea rewolucji permanentnej. Opozycja była też jedną z frakcji uczestniczących w walce o władzę po Leninie. Śmierć Lenina 21 stycznia 1924 roku spowodowała nasilenie walki. Lewicowa opozycja Trockiego występowała szczególnie przeciw polityce Stalina.

Józef Stalin przeszedł podobną drogę jak wielu innych przywódców WKP(b). Kim był? Gruzińskim rewolucjonistą, jednym z wielu, ale do czasu przewrotu bolszewickiego udało mu się zdobyć ważne stanowiska w KC. Już w 1918 roku dał się poznać jako bezwzględny bolszewik. Wbrew protestom Trockiego sabotował dopuszczanie do stanowisk w Armii Czerwonej byłych oficerów carskich w Carycynie. Prowadził też samowolnie ich likwidację, jako elementu kontrrewolucyjnego. Za te działania został ostatecznie zwolniony ze stanowiska i wezwany do Moskwy. Już wtedy było oczywiste, że Stalin będzie rywalem Trockiego. Gruziński rewolucjonista nienawidził intelektualistów, oficerów, Żydów i wszelkich profesjonalistów. Budował swoją frakcję na tzw. prostych ludziach, niewykształconych, ale oddanych rewolucji. Lew Trocki ucieleśniał natomiast niemal wszystko co tak bardzo nienawidził Stalin. Kiedy nastąpiła śmierć Lenina obaj mierzyli wysoko i musieli stać się rywalami.

Tymczasem RFSRR stała się jedną z republik ZSRR. Rozrost państwa radzieckiego był dla bolszewików oznaką rozprzestrzeniania się rewolucji. Większość znaczących przeciwników politycznych w ramach lewicy została już zlikwidowana. Frakcja Trockiego, z punktu widzenia Stalina była ostatnim bastionem do pokonania.

Jako komunista i socjaldemokrata wierny ideałom sprzed rewolucji październikowej Trocki nie mógł się pogodzić z kierunkiem w jakim zmierzała polityka Stalina. Okazało się jednak, że nie ma już siły politycznej. Armia Czerwona była teraz formowana przez stalinistów. W 1925 roku Trocki odszedł z komisariatu wojny, nowy przywódca komisariatu, Woroszyłow był człowiekiem Stalina. Następnie w 1927 roku Trocki został usunięty z biura politycznego i WKP(b), a pod koniec roku rozpoczęło się jego zesłanie w Ałma-Acie.

Przywódca na wygnaniu

Trockizm, ZSRR i Zachód

Lew Trocki został wydalony z ZSRR w 1929 roku, a w 1932 pozbawiony obywatelstwa. Rewolucjonista naprawdę oddany sprawie i rozumiejący pierwotne założenia rewolucji nie był potrzebny w kraju Stalina. Jego wygnanie miało jednak wpływ na kierunek rozwoju marksizmu na Zachodzie.

Przed rewolucją październikową Trocki brał udział w działalności rewolucjonistów w Europie i USA. Angielskiego nie znał za dobrze, ale prowadził wykłady po rosyjsku i po niemiecku. Zachodni marksiści wiedzieli dokładnie kim był i jakie miał poglądy. Dlatego zesłanie było dla niego dobrą okazją do agitacji na rzecz „prawdziwego” marksizmu.

Co odróżniało doktrynę Trockiego (nazwaną trockizmem) od innych nurtów marksizmu?

• Idea rewolucji permanentnej
• Krytyka kierownictwa ZSRR po 1924 roku
• Wspieranie masowych wystąpień klasy robotniczej na Zachodzie
• Wsparcie internacjonalizmu

Idee głoszone przez Trockiego bardzo trafiały do zachodniej lewicy. Obok Róży Luksemburg stał się ważnym krytykiem kierunku, w jakim poszła rewolucja w ZSRR. W 1938 roku założył nawet kolejną, IV Międzynarodówkę.

Śmierć Trockiego w Meksyku

W 1937 roku Trocki zamieszkał w Meksyku ze swoją wieloletnią partnerką życiową Natalią Siedową. Domu użyczyła im malarka Frida Kahlo, z którą miał przelotny romans. Jednocześnie na życie Trockiego od dawna czyhali agenci NKWD. Kilka razy podejmowano próbę zabójstwa, ale rewolucjonista zawsze uchodził z życiem. W 1940 roku spotkała go śmierć w willi Fridy w Coyoacan. Zabójca Trockiego, Ramon Mercader, został aresztowany.

Lew Trocki był w Związku Radzieckim nie tylko persona non grata. Został wymazany z podręczników i biografii. Karalne było nawet posiadanie jego książek w domu. Kiedy wielu młodych Amerykanów zaczynało swoją przygodę z marksizmem od spotkania z Trockim, w Związku Radzieckim młodzież nie wiedziała nawet kim był i że w ogóle istniał. Dlatego trockizm jest dziś postrzegany głównie jako jeden z amerykańskich nurtów rewolucyjnego marksizmu.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Lew Trocki, Moje życie, Bibljon 1990 (reprint z 1930)
2. David R. Marples, Historia ZSRR, Ossolineum 2006
3. Edward Czapniewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia Powszechna. Wiek XX, PWN 2020