Władysław II Wygnaniec – biografia, potomstwo, walki z juniorami

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Władysław II Wygnaniec – namiestnik na Śląsku?

Władysław II Wygnaniec urodził się w 1105 roku jako najstarszy syn Bolesława III Krzywoustego (1102-1138). Jego matką była ruska księżniczka Zbysława, którą Bolesław poślubił w 1103 roku. Od najmłodszych lat Władysław był chowany na następcę tronu.

W wieku 20 lat Władysław ożenił się z Agnieszką, córką margrabiego Austrii Leopolda III, po kądzieli wywodzącej się z rodziny cesarskiej. Małżeństwo to zawarto z powodów politycznych, dzięki niemu Piastowie liczyli na nawiązanie kontaktów z opozycją niemiecką podczas konfliktu z cesarzem Lotarem III.

Według niektórych historyków, najstarszy syn Bolesława Krzywoustego władał z nadania ojca Śląskiem jako namiestnik. Na potwierdzenie tego stanowiska brakuje jednak odpowiednich świadectw źródłowych. Gdyby rzeczywiście Władysław rządził prowincją śląską, to zapewne starałby się zapobiec niszczycielskim najazdom Czechów na Śląsk w latach 1132-1134. Tymczasem żadne źródło nie informuje, aby książę brał udział w tych walkach i bronił swojej dzielnicy przed napastnikami.

Konflikt czesko-polski zakończył układ pokojowy, zawarty w 1137 roku w Kłodzku między Bolesławem Krzywoustym a księciem czeskim Sobiesławem I. Gwarantem tego pokoju był książę Władysław, który trzymał do chrztu syna Sobiesława – Wacława. Pokój kłodzki okazał się nadzwyczaj trwały, zaś walki na pograniczu polsko-czeskim miały ucichnąć na długie lata. Był to dobry prognostyk dla Władysława, który po śmierci ojca w 1138 roku objął władzę zwierzchnią w Polsce.

Samodzielne rządy (1138-1146)

Cisza przed burzą

Bolesław Krzywousty jeszcze przed swoją śmiercią wydał osławiony „testament”, przewidujący dla Władysława Wygnańca dzielnicę senioralną, w skład której wchodziły Małopolska z Krakowem, wschodnia Wielkopolska oraz Kujawy. Dodatkowo Władysław miał rządzić nad Śląskiem i sprawować zwierzchnictwo nad Pomorzem. Resztę ziem polskich otrzymali przyrodni bracia księcia: zachodnia Wielkopolska z Poznaniem przypadła w udziale Mieszkowi III Staremu, zaś Mazowsze Bolesławowi Kędzierzawemu.

Władysław II Wygnaniec jako senior rodu, odpowiedzialny za całokształt polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa polskiego, dobrze wypełniał ciążące na nim obowiązki. W 1140 roku jako protektor Kościoła dał przyzwolenie na ufundowanie biskupstwa pomorskiego w Wolinie. Wysłał też do Prus misjonarza ołomunieckiego Henryka Zdika.

Zaufanymi współpracownikami księcia byli biskup krakowski Robert oraz jeden z najpotężniejszych możnowładców polskich palatyn Piotr Włostowic. Ten drugi w zastępstwie seniora rządził Wrocławiem i prowincją śląską. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat rozbicia dzielnicowego?

Władysław II Wygnaniec - pierwsze walki z juniorami

Około 1141 roku dotychczas poprawnie układające się stosunki między braćmi zaczęły się psuć. Przypuszczalnie była temu winna wdowa po Krzywoustym Salomea, dążąca do zabezpieczenia stanu posiadania swych synów. W tym samym czasie wzrosło międzynarodowe znaczenie księcia Władysława, który około 1140 roku interweniował na Rusi na rzecz tamtejszego wielkiego księcia Wsiewołoda Olegowicza.

Jak wskazują uczeni, sojusz seniora z władcą ruskim oznaczał uzyskanie przez Władysława przewagi nad juniorami, co nie było po myśli Salomei, która w 1141 roku zwołała zjazd możnych do Łęczycy. W toku obrad ustalono, iż siostra juniorów Agnieszka ma zostać wydana za mąż za któregoś z synów Wsiewołoda. Postanowienie to nie zostało skonsultowane z Władysławem, nieobecnym na zjeździe, będącym jednocześnie formalnym opiekunem dziewczyny.

Na odpowiedź seniora nie trzeba było długo czekać. Zapewne jeszcze w tym samym 1141 roku wysłał swoich posłów na dwór kijowski z propozycją innego mariażu, wydania swego syna Bolesława Wysokiego za córkę Wsiewołoda Zwinisławę. Propozycja Piasta zaciekawiła wielkiego księcia kijowskiego do tego stopnia, iż już w 1142 roku pozwolił Zwinisławie poślubić syna Władysława. W ten sposób plany Salomei poszły w łeb, zaś sojusz na linii Kraków – Kijów został dodatkowo scementowany.

Zdaje się, iż najstarszy syn Bolesława Krzywoustego nie poprzestał tylko na tym. Pod koniec 1142 roku na Mazowszu pojawiły się wojska ruskie, które splądrowały część dzielnicy Bolesława Kędzierzawego, po czym wróciły na wschód obciążone wielkimi łupami. W najeździe tym brał udział także Władysław Wygnaniec, któremu zależało na zastraszeniu braci (i tym samym Salomei), wskazując im, iż w razie kolejnych działań wymierzonych w jego osobę najazdy takie jak ten mogą w przyszłości się powtórzyć.

Bracia Władysława doskonale zrozumieli to co miał im do zakomunikowania princeps, skoro w latach 1143-1144 w źródłach głucho o walkach między Piastami.

Konfliktu ciąg dalszy

Tymczasem 27 lipca 1144 roku zmarła Salomea, pozostawiając po sobie oprawę wdową (ziemię łęczycką), która miała po jej śmierci zostać przyłączona do dzielnicy senioralnej. Synowie Salomei nie chcieli jednak, by tak się stało i siłą zajęli to – co według nich – należało się im w spadku po matce.

Stanowisko juniorów rozzłościło seniora rodu, który latem 1145 roku postanowił wyruszyć przeciwko nim, najwyraźniej zwątpiwszy w dyplomatyczne rozwiązanie sporu. Wiódł ze sobą wówczas posiłki ruskie. Do starcia skonfliktowanych stron doszło nad rzeką Pilicą. Zdaniem kronikarza Mistrza Wincentego Kadłubka batalię tę wygrali młodsi bracia Władysława.

Zwycięstwo juniorów było jednak niepełne, skoro jeden z latopisów ruskich mówił o podjęciu przez nich układów z Rusinami, które zakończyły się dla nich niepomyślnie. Przy okazji zawartego wówczas traktatu pokojowego synów Salomei zobowiązano do oddania grodu Wizna Rusinom. Beneficjentem układu był również Władysław Wygnaniec, który otrzymał jakieś cztery grody (w tym zapewne Łęczycę).

Przełomowy rok 1146 i wygnanie Władysława

Konflikt nie dobiegł jeszcze końca. Do ostatecznego starcia między zwaśnionymi obozami miało dojść już w roku następnym (1146). Tradycyjnie princeps korzystał z pomocy wojsk ruskich, które przywiódł do Polski jego syn Bolesław Wysoki.

Z kolei w kraju Władysław nie mógł liczyć na zbyt wielu stronników. A wszystko przez zbrodnię, której dopuścił się na palatynie Piotrze Włostowicu. Wspomniany wielmoża z nieznanych bliżej przyczyn przeszedł na stronę juniorów, co wywołało złość jego wspólnika, który kazał go pojmać, pozbawić języka i oślepić. Wszystkie dobra Piotra zostały skonfiskowane, po czym wraz z rodziną wygnano go na Ruś. O postępku księcia stało się głośno w całym kraju, zaś wielu powiązanych z Włostowicem możnych odeszło od czynnego wspomagania Władysława.

Princeps, widząc co się dzieje, przystąpił niezwłocznie do działania. Początkowo odnosił same sukcesy. Bez większych trudności zajął należące do Kędzierzawego Mazowsze, po czym zaatakował Poznań, w którym schronili się uciekający przed nim bracia. Pomimo usilnych prób, Władysławowi nie udało się pokonać rywali, którym z odsieczą przyszli zbuntowani i zniechęceni dotychczasowym postępowaniem seniora możni. Ci ostatni podnieśli głowę, ośmieleni wystąpieniem arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina, który obłożył księcia klątwą.

Sytuacja Władysława pod Poznaniem musiała być rozpaczliwa, skoro postanowił uciekać stamtąd, kierując się do władcy Czech z nadzieją uzyskania odeń pomocy militarnej, której ostatecznie mu odmówiono. W ślad za ustępującym seniorem kroczyły wojska synów Salomei, opanowując po drodze Kraków, którego nie była w stanie obronić małżonka Władysława. W konsekwencji wojnę domową w Polsce wygrał obóz juniorów.

Ostatnie lata życia księcia – najważniejsze wydarzenia

Na obczyźnie

Dla Władysława wygnanie było jedynie sytuacją przejściową, wierzył bowiem gorąco w to, iż wróci do Polski i ponownie stanie się panem sytuacji. Po krótkim pobycie w Pradze Wygnaniec znalazł się na dworze cesarza Konrada III, któremu złożył hołd, mając nadzieję na podjęcie interwencji zbrojnej w jego sprawie. I rzeczywiście cesarz podjął wyprawę na rzecz Władysława, jednak zakończyła się ona totalną kompromitacją oręża niemieckiego (1146).

Dla Władysława musiały to być bardzo trudne chwile. Na otarcie łez Konrad III przekazał mu w lenno Altenburg, w którym książę osiadł wraz z całą rodziną. Myliłby się ten, kto by sądził, iż Władysław pogodził się z sytuacją i nie podjął już więcej starań, by odzyskać utracone dziedzictwo. Pomocy szukał nawet u papieża, który w 1149 roku wysłał do Polski legata Gwidona, który rzucił klątwę na wszystkich przeciwników przebywającego na przymusowej emigracji księcia. Niestety położenie Władysława po interwencji papieskiej nie uległo żadnej poprawie, gdyż polskie duchowieństwo miało sobie za nic zarządzenie Stolicy Apostolskiej.

Los uśmiechnął się do Władysława w 1157 roku. Wyruszyła wówczas przeciwko Mieszkowi Staremu i Bolesławowi Kędzierzawemu ekspedycja militarna, na której czele stanął cesarz Fryderyk Barbarossa, następca zmarłego w 1152 roku Konrada III. Juniorzy musieli ukorzyć się przed cesarzem w miejscowości Krzyszkowo pod Poznaniem. Skłonność do ustępstw ze strony polskich książąt wpłynęła zapewne na to, iż Barbarossa w ogóle nie podjął sprawy powrotu wygnanego seniora do kraju. Był to ogromny cios dla Władysława, którego interesy cesarz traktował w rzeczywistości instrumentalnie.

Władysław Wygnaniec - śmierć i dziedzictwo

Nie sposób przesądzić, co Władysław Wygnaniec robił po 1157 roku. Niektórzy historycy sądzą, iż w tym okresie ciężko chorował. Być może odpowiada to prawdzie, skoro śmierć zajrzała mu w oczy już 30 maja 1159 roku. Jego ciało spoczęło – według części źródeł – w Pegau. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczyła księżna Agnieszka, która przeżyła męża o około cztery lata (data jej śmierci jest niepewna).

Zmarły książę osierocił pięcioro dzieci:

• Bolesława Wysokiego (zm. 1201) – księcia śląskiego
• Mieszka I Plątonogiego (zm. 1211) – księcia raciborskiego, bytomskiego, oświęcimskiego, opolskiego i krakowskiego
• Konrada Laskonogiego (zm. po 1180) – księcia głogowskiego
• Alberta (zm. po 1168)
• Ryksę (zm. 1185) – księżniczkę śląską i cesarzową hiszpańską, żony kolejno Alfonsa VII, hrabiego Rajmunda Berengara II i hrabiego von Everstein

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Bieniek S., Piotr Włostowic, Postać z dziejów średniowiecznego Śląska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.
2. Cetwiński M., Piotr Włostowic czy Piotr Rusin?, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 29 (1974), 4.
3. Deptuła C., Niektóre aspekty stosunków Polski z cesarstwem w wieku XII, [w:] Polska w Europie, Studia historyczne, red. H. Zins, Lublin 1968.
4. Derwich M., Testament Bolesława Krzywoustego w polskiej historiografii średniowiecznej, „Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia” 33 (1980).
5. Dworsatschek M., Władysław II Wygnaniec, Universitatis, Kraków 2009.
6. Gąsiorowski A., Władysław II, [w:] „Słownik Starożytności Słowiańskich” 6 (1977).
7. Grudziński T., O akcie sukcesyjnym z czasów Bolesława Krzywoustego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 24 (1972).
8. Kuczyński S. M., Stosunki polsko-ruskie do schyłku wieku XII, [w:] idem, Studia z dziejów Europy Wschodniej X-XVII w., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.
9. Labuda G., Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach 1138-1146, „Kwartalnik Historyczny” 66 (1959), 4.
10. Maleczyński K., Dzieje Ryksy, córki Władysława Wygnańca śląskiego, cesarzowej Hiszpanii i hrabiny Prowansji, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Wydział II, Historyczno-Filozoficzny” 10 (1933), 2.
11. Miśkiewicz B., Najazd Fryderyka Barbarossy na Polskę w roku 1157, [w:] idem, Szkice z dziejów wojskowości, Warszawa-Poznań 1991.
12. Miśkiewicz B., Walki wewnętrzne na terenie Polski w latach 1142-1146, [w:] idem, Szkice z dziejów wojskowości, Warszawa-Poznań 1991.
13. Plezia M., Palatyn Piotr Włostowic, Sylwetka z dziejów Śląska w XII wieku, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1947.
14. Rosik S., Wiszewski P., Wielki poczet polskich królów i książąt polskich, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
15. Samp M., Testament Krzywoustego, czyli ustawa sukcesyjna – data, ustalenia, przyczyny, skutki [https://kronikidziejow.pl/porady/testament-krzywoustego-czyli-ustawa-sukcesyjna-data-ustalenia-przyczyny-skutki/?utm_source=fbk-kd-HG&fbclid=IwAR0YpPceDS68iAf1k1DbmOcD8uayLhseueidub-QLx4LBG-_EgOmTrt4N6E; dostęp: 12.02.2021].
16. Snoch B., Protoplasta książąt śląskich, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1985.
17. Wenta J., Zewnętrzne warunki sprzyjające zamachowi stanu w Polsce w latach 1145-1146, [w:] Personae – colligationes – facta, red. J. Bieniak, Toruń 1991.
18. Włodarski B., Sojusz dwóch seniorów (ze stosunków polsko-ruskich w XII wieku), [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, kom. red. J. Bardach, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1970.
19. Zakrzewski S., Władysław II ze szczególnym uwzględnieniem kwestii testamentu Bolesława Krzywoustego, „Sprawozdania z Posiedzeń Polskiej Akademii Nauk” 10 (1905), 5.
20. Zientara B., Władysław II Wygnaniec, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1978.