Absolutyzm oświecony - data, idea, założenia, reformy, państwa
Absolutyzm we Francji w formie, jaką pierwotnie postulował kardynał Richelieu nie sprawdził się na dłuższą metę. W innych państwach, przede wszystkim w Prusach i w Austrii, poszukiwano innej drogi. Odpowiedzią miała być monarchia oświecona. Absolutyzm oświecony opierać się miał na nieco innych założeniach, inna też była rola, jaką władca pełnił w odniesieniu do swojego narodu. Jednoznaczna definicja jest trudna do przedstawienia, spójrzmy zatem na główne cechy, jakimi charakteryzował się absolutyzm oświecony.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Francji.
Z tego artykułu dowiesz się:
Absolutyzm klasyczny a absolutyzm oświecony: najważniejsze cechy
Zgodnie z nazwą absolutyzm oświecony łączył w sobie cechy absolutyzmu klasycznego, znanego z Francji pod rządami Ludwika XIII (i oczywiście kardynała Richelieu) oraz Ludwika XIV a także oświecenia. W przeciwieństwie jednak do klasycznej jego wersji w samej Francji nie znalazł dla siebie miejsca. Rozpowszechnił się za to w innych państwach europejskich, również rządzonych przez słynne rody królewskie, przede wszystkim w Prusach oraz w Austrii. Jak się to czasem określa, z jednej strony stanowił negację absolutyzmu klasycznego, z drugiej zaś był próbą jego kontynuacji w zmienionych nieco warunkach. Klasyczny absolutyzm był już bowiem niemożliwy do dalszego zastosowania.
Podstawową różnicą pomiędzy absolutyzmem klasycznym i oświeconym było to, że władca „oświecony” nie uzasadniał już swojego panowania tym, że jego władza pochodziła z nadania Boga. Stosowano raczej argumenty racjonalne. Umniejszano jednocześnie oficjalnie rangę władcy tak, aby nie sprawiał już wrażenia „absolutnego” tyrana. Nie było już zatem aktualne stwierdzenie znane z czasów Ludwika XIV: „państwo to ja”. „Oświecony” monarcha raczej był skłonny mówić o sobie jako o słudze państwa, społeczeństwa, interesu ogólnego. Z tym też wiązano legitymizację władzy. Z ust władców nie padała tutaj konkretna definicja, jednakże jak stwierdził to Fryderyk II Wielki z rodu Hohenzollernów „Ludzie poddali się władcom, aby zapewnić sobie porządek prawny. To jest prawdziwe źródło suwerenności. Ci władcy byli pierwszymi sługami państwa” (Chojnicka, Olszewski, s. 120). W podobnym tonie wypowiadał się Józef II Habsburg, według którego „Obowiązkiem monarchy jest ustalić prawa poddanych i tak kierować ich działaniami, by przyczyniły się najlepiej dla dobra ogólnego i dobra każdej jednostki” (Tamże).
Paradoks absolutyzmu oświeconego polegał na tym, że również i w jego przypadku nadawano monarsze władzę o zakresie monarchy absolutnego, czyniono to jednak „pod płaszczykiem” jego powinności wobec narodu. Monarcha tak bardzo musi dbać o swoich poddanych, dlatego nic nie może go w tym ograniczać. Podobnie, jak monarcha absolutny dostrzega dobro ludu lepiej, niż on sam. Aby ludność mogła osiągnąć wszystko, co jest w stanie osiągnąć władca musi tą ludnością odpowiednio pokierować, inaczej sama nie da sobie z tym rady. Siłą rzeczy zatem monarcha musi zajmować się absolutnie wszystkim co dotyczy bieżącego funkcjonowania państwa. I nie może być w tym w jakikolwiek sposób ograniczony, to byłoby wręcz nielogiczne, przeczyłoby zdrowemu rozsądkowi.
Nie powinien a wręcz nie może także brać pod uwagę jakiegokolwiek zdania „opinii publicznej”, ponieważ jak trafnie wskazał to duet cytowanych tutaj badaczy „rząd oświecony jest ponad szemraniami poddanych i dalej działa dla dobra ludności wbrew jej woli” (Tamże). Czysta filantropia i pełnia troski zarazem. Związane to było po części z bardzo przydatnymi ideami, autorem których był Thomas Hobbes, uważający, że ludzie są z natury źli, a zatem państwo musi stać na straży, aby się wzajemnie „nie pozabijali” (Krasuski, s. 148).
Jakie elementy oświecenia możemy odnaleźć w idei i zasadach absolutyzmu oświeconego? Jak widać na pewno nie w sferze politycznej, Wolność w tej sferze była wykluczona, zaś władca powinien był występować z całą stanowczością przeciwko wszystkim, którzy chcieliby ten porządek zburzyć. Możliwa natomiast była wolność w sferze ekonomicznej, gospodarczej. Liberalizm w tym zakresie jest dla monarchy do zaakceptowania, który wspiera także handel i stoi na straży własności ludności. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł na temat absolutyzmu we Francji.
Absolutyzm oświecony – zasady i reformy
O państwach, w których zaistniał absolutyzm oświecony
Dlaczego monarchia oświecona zaistniała w takich państwach, jak Prusy i Austria, a nie w samej Francji? Jako możliwe wytłumaczenie podaje się tu fakt, że Francja (jak i Hiszpania, w której również absolutyzm oświecony się nie pojawił) była wtedy państwem silnym, zaś Prusy i Austria dopiero tworzyły swoją potęgę. Idee oświeceniowe miały im zatem posłużyć do dodatkowego wzmocnienia autorytetu władzy. Trzeba jednocześnie zauważyć, że państwa te, jak i mniejsze państewka niemieckie, przeprowadziły u siebie reformy, o których Francuzi mogli tylko pomarzyć.
Kwestią sporną jest czasem obecność absolutyzmu oświeconego w innych państwach. O ile w przypadku mniejszych państw niemieckich jest to łatwiejsze do stwierdzenia, jako przykład można podać osobę i działalność elektora Bawarii Maksymiliana Józefa z lat 1745-1777, o tyle co do innych istnieją tutaj wątpliwości.
Zgodnie z częścią stanowisk do okresu absolutyzmu oświeconego można było zaliczyć Rosję pod panowaniem Katarzyny II, a w późniejszym okresie za czasów Aleksandra I. Istnieją także badania dotyczące tej kwestii w odniesieniu do państw skandynawskich, szczególnie w kontekście Szwecji i Danii. W odniesieniu do Szwecji za dowód przedstawia się politykę Gustawa III i Gustawa IV Adolfa, którzy część reform opierali na mieszczaństwie oraz chłopach, którzy mieli wtedy szczególną pozycję w Szwecji (Salmonowicz, s. 812).
Reformy czasu absolutyzmu oświeconego
Absolutyzm oświecony przyczynił się do wprowadzenia w państwach, gdzie panował, określonych reform. Dotyczyły one przede wszystkim kodyfikacji prawa. Przykładowo w roku 1794 Fryderyk Wilhelm ujednolicił prawo wprowadzając „Pruskie prawo krajowe”. Rozwijała się także filozofia prawa. Starano się też zachęcać do współpracy bogate mieszczaństwo oraz niektóre grupy ze stanu trzeciego. Miało to wymierne znaczenie: pozwalało na osłabianie napięć społecznych, które w innym przypadku, co pokazał przykład Francji, mogłyby mieć nieprzewidywalne skutki. W Prusach zlikwidowano również w ogóle problem sporów teologicznych, co stało się możliwe dzięki reformacji. Sam zresztą ówczesny władca Prus, Fryderyk Wielki był de facto bezbożnikiem, który pozwalał sobie na szydzenie właściwie ze wszystkich religii. Sam Fryderyk chociaż często mówił o sobie jako o pierwszym słudze państwa, to uważał się bardziej za filozofa na tronie.
Co do zaś wspomnianych reform: Fryderyk Wielki, ale i inni władcy wprowadzili ich wiele. Przede wszystkim Fryderyk Wielki zadecydował o zniesieniu w 1740 roku tortur jako narzędzia w śledztwie oraz formy kary. Prusy były pod tym względem pierwsze na świecie. To samo stało się w Austrii z inicjatywy Józefa II i Marii Teresy w roku 1763. Nie koniec jednak na tym. Fryderyk Wielki, ponownie jako pierwszy władca, wprowadził powszechny obowiązek szkolny. To samo zrobił później w Austrii Józef II. Obaj władcy w specyficzny sposób dbali też o swój image, skromny i pełen postawy służebnej wobec narodu. Odrzucano znane z Francji luksusy właściwe dla Wersalu. Przykładowo Fryderyk Wielki miał zwyczaj sypiania na łóżku polowym, natomiast Józef II dość dużo czasu poświęcał działalności filantropijnej. W dobrym tonie było także bycie mecenasem sztuki oraz przyjacielem filozofów.
Władca Austrii poszedł jednak dalej z reformami, niż Fryderyk Wielki w Prusach. W roku 1781 przyznano równe prawa Żydom. Wydał także edykt o tolerancji religijnej, który dotyczyć miał osób wyznania protestanckiego i prawosławnego. Jednocześnie podjął kroki w kierunku ograniczenia wpływów kościoła katolickiego: bulle papieskie nie mogły być ogłaszane bez zgody świeckich władz państwa, zaś zakony, oprócz zajmujących się edukacją i opieką nad chorymi zostały zlikwidowane.
W tym samym 1781 roku zniósł poddaństwo osobiste chłopów, a także nadał im dziedziczne prawo do zajmowanych gruntów. Z kolei Maria Teresa przyczyniła się do ograniczenia pańszczyzny. Krok dalej ponownie postąpił Józef II, który w roku 1789 wydał tzw. patent urbarialny, na mocy którego pańszczyzna została w ogóle zniesiona. Zamieniono ją na system czynszowy, w ramach którego chłopi mieli oddawać właścicielom gruntów 18% dochodów, 12% przypadało państwu, zaś całe pozostałe 70% przypadało właśnie chłopom. Niestety rozwiązanie to ze względu na znaczny sprzeciw szlachty nie weszło w życie, zaś sam Józef II zmarł niedługo później na gruźlicę.
Pewne trendy zapoczątkowane przez obydwu władców miały jednak zostać później ulec odwróceniu. Szczególnie dotyczy to cenzury, którą Fryderyk Wielki zniósł całkowicie, a Józef II znacznie złagodził. W Prusach za czasów Fryderyka Wilhelma II z inicjatywy jego ministra spraw wewnętrznych Christopha Wöllnera cenzura została przywrócona, zakazano również dyskusji o religii. Cenzurę zaostrzono również w Austrii. Co ciekawe, w obu państwach wybitnie ucierpiał na tym Immanuel Kant, któremu w Prusach w 794 roku zakazano dyskusji na tematy religijne podczas wykładów, natomiast w Austrii filozof ten został umieszczony na liście autorów zakazanych.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, ABEDIK, Poznań 2004.
- J. Krasuski, Historia Niemiec, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.
- H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, ABEDIK, Poznań 1993.
- S. Salmonowicz, Rozważania o oświeconym absolutyzmie, „Kwartalnik Historyczny”, nr 3/1986.