Car-puszka – olbrzym, który nigdy nie wystrzelił
Działo to z pewnością budzi podziw już ze względu na same jego rozmiary. Jest ono często wymieniane jako rosyjski cud techniki obok dzwonu Car-kołokoł. Czy jednak Car-puszka mogła kiedykolwiek zostać użyta w trakcie działań wojennych? Już sam transport tak wielkiej i przede wszystkim ciężkiej armaty nastręczałby dużych trudności, nie mówiąc już o potrzebie wyprodukowania odpowiedniej dla niej amunicji. Przyjrzyjmy się dokładniej historii tej niezwykłej armaty oraz oceńmy sami czy Car-puszka miała w ogóle być bronią w pełnym tego słowa znaczeniu?
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Rosji.
Z tego artykułu dowiesz się:
Car-puszka: historia i parametry rekordowego działa
Okoliczności powstania i dane techniczne armaty
Działo Car-puszka zostało odlane z brązu w roku 1586. Stało się to za panowania syna Iwana IV Groźnego Fiodora Iwanowicza I, a zostało ono wykonane przez ludwisarza Andrieja Czochowa. Kaliber tej niezwykłej armaty to 890 mm, a waży ona aż 40 ton (2 400 pudów). Dokładne jego dane techniczne podaje Gordon L. Rottman: masa 38 100 kg, długość: 5,34 m, natomiast według strony Kremla waga armaty to 39 312 kilogramów. Wewnętrzna średnica lufy wynosi 120 cm.
Gordon L. Rottman wspomina również, że zgodnie z Księgą Rekordów Guinessa działo to jest uznawane za największą haubicę na świecie. Kwestią sporną jest to jaką amunicję to działo mogłoby wykorzystywać, jeżeli miałoby zostać użyte. Sprawa ta wśród badaczy wciąż pozostaje kwestią dyskusyjną. Według części z nich działo to zostało raczej zaprojektowane pod kartacze, nie zaś pod klasyczne kule armatnie.
Co ciekawe, istnieją także repliki słynnej armaty. Przykładowo w latach 90. XX wieku jedna z takich replik została ustawiona przed budynkiem administracji rządowej w Doniecku na Ukrainie. Był to prezent od mera Moskwy, ale zdaniem Ararata L. Osipiana i Alexandra L. Osipiana miał on charakter polityczny. Miał on bowiem być przykładem budowania przyjaznych relacji pomiędzy Moskwą a Donieckiem, które byłyby niezależne od Kijowa.
Historia Car-puszki, kolejne lokalizacje działa
Pierwotnie działo Car-puszka znajdowało się w pobliżu Spasskiej Baszty na Placu Czerwonym. Kiedy po bitwie pod Narwą z 30 listopada 1700 roku pomiędzy wojskami rosyjskimi i szwedzkimi zadecydowano o przetopieniu starych dzwonów i armat na nową artylerię, car Piotr I Wielki specjalnym ukazem postanowił, że Car-puszka zostanie oszczędzona. W roku 1706 działo zostało przemieszczone na Kreml, ulokowano je najpierw na dziedzińcu w Arsenale, a następnie ustawiono je razem z innym działem przy bramie. Car-puszka przetrwała najazd Napoleona na Rosję z 1812 roku. W tym czasie ogień strawił jedynie oryginalne łoże (nazywane również lawetą) armaty. W jego miejsce w roku 1835 zostało skonstruowane nowe i co najważniejsze ognioodporne, bo żelazne, które ponadto zostało bogato udekorowane. Równocześnie wyprodukowano wtedy 4 demonstracyjne kule armatnie o wadze 1 814 kg, które zostały umieszczone obok działa.
Ciekawostką jest to, że kule te mają nieco większy kaliber, niż samo działo: 915 mm, technicznie nie ma zatem możliwości załadowania ich do armaty. Podobno takie działanie było celowe. Gordon L. Rottman spekuluje, co mogło być tego przyczyną. Z jednej strony żaden z carów nie chciałby, aby Car-puszka została wycelowana w jego własny pałac, z drugiej zaś być może miało to zapobiec ewentualnemu rozerwaniu lufy przy próbie oddania wystrzału.
W roku 1835 Car-puszkę umieszczono na nowym podeście. Z kolei w roku 1843 przemieszczono ją ponownie. Tym razem armatę ustawiono przed dawną zbrojownią. Budynek zbrojowni rozebrano w 1960 roku, w czasie, kiedy budowano Państwowy Pałac Kremlowski. Car-puszka powróciła zatem do budynku Arsenału. Później została przemieszczona na Plac Iwana Wielkiego, gdzie stoi obecnie po jego zachodniej stronie, pomiędzy Dzwonnicą Iwana Wielkiego i Cerkwią Dwunastu Apostołów. W roku 1970 zarówno podest, jak i samo działo oraz kule poddano renowacji. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł na temat car-bomby.
Sporna kwestia militarnej roli działa, jego zdobienia i inskrypcje
Często wspomina się o tym, że z Cara-puszki nigdy nie oddano ani jednego strzału i że miało ono odgrywać jedynie rolę demonstracyjną wobec zagranicznych gości oraz zapewne przede wszystkim polityków, którym miała dawać pojęcie o potędze rosyjskiej myśli zbrojeniowej. Przykładowo tuż przy tej armacie miała w latach 80. miejsce wspólna konferencja prasowa Michaiła Gorbaczowa i Ronalda Reagana (Wheeler, s. 171). W kwestii zaś braku „militarnego” wykorzystania działa: ponoć żartobliwie miał wypowiadać się o tym Wolter stwierdzając, że na Kremlu znajdują się dwie niesamowite rzeczy: dzwon, który nigdy nie zabrzmiał oraz działo, z którego nigdy nie wystrzelono. Tym dzwonem jest oczywiście inny rosyjski cud techniki, Car-kołokoł.
Część źródeł podaje, że podobno armata ta miała zostać użyta do obrony Kremla, prawdopodobnie Baszty Spasskiej, nigdy jednak nie miało to miejsca. Z kolei strona Kremla wspomina o tym, że w istocie działo miało służyć obronie Kremla dla obrony jego bram oraz przeprawy przez rzekę Moskwę. Co ciekawe, można też znaleźć informacje o tym, że z działa tego w kierunku Polski wystrzelono prochy Dymitra Samozwańca (Richardson, s. 84), czy jednak takie wydarzenie rzeczywiście miało miejsce? Chyba jednak takie wydarzenie możemy włożyć między bajki.
To, co z pewnością zwraca uwagę w kontekście tego potężnego działa to jego bogate zdobienia. One same wydają się wspierać opinię co do tego, że Car-puszka nie została wykonana w celach wojskowych, a demonstracyjnych, czy też nawet w pewnym sensie dekoracyjnych. Warto też przyjrzeć się dokładniej napisom, inskrypcjom, jakie zostały na nim umieszczone. Jeden z nich informuje czytającego, że działo to zostało wykonane z polecenia kochającego Chrystusa cara wielkiego księcia Fiodora Iwanowicza, suwerena całej Rosji. Wspomniano również o wielkiej księżnej Irinie, chodzi tutaj o żonę cara Fiodora I Irinę Fiodorowną Godunową. W innym miejscu znajdziemy z kolei napis „z łaski Bożej car i wielki książę Fiodor Iwanowicz, suweren i samowładca całej wielkiej Rosji”. Na dziale znajduje się zresztą i wizerunek cara Fiodora I w koronie, siedzącego na koniu i z berłem w ręku. Na armacie wyryto również napis 2400 pudów, informując w ten sposób oglądającego o jego masie.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- Царь-пушка, http://www.moscowkremlin.ru/basic/russian/32.html, dostęp: 21.09.2021.
- W. Ley, Dragons and Hot-Air Balloons, „Galaxy Magazine”, December 1961.
- A. L. Osipian, Alexandr L. Osipian, Why Donbass Votes for Yanukovych: Confronting the Ukrainian Orange Revolution, „Demokratizatsiya The Journal of Post-Soviet Democratization”, nr 14/2006.
- D. Richardson, The Rough Guide to Moscow, APA Publications, London 2001.
- G. R. Rottman, The Big Book of Gun Trivia, Osprey Publishing, Oxford 2013.
- N. Świętochowski, Artyleria Rosji. Organizacja i wyposażenie, „Nauki Wojskowe”, nr 3/2009.
- N. J. Wheeler, Trusting Enemies, Oxford University Press 2018.
- Tsar Cannon, https://www.kreml.ru/en-Us/visit-to-kremlin/what-to-see/chto-posmotret-v-kremle-tsar-pushka/, dostęp: 21.09.2021.