Eleonora z Akwitanii i jej córki - jak wyglądało życie możnych kobiet ze znamienitych rodów w średniowieczu

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Małgorzata JaskłowskaDrukujUdostępnij

Eleonora z Akwitanii - jedna z najbardziej wpływowych kobiet średniowiecza

Dlaczego Eleonora Akwitańska była tak ważną postacią średniowiecza

Eleonorę, żyjącą na przełomie XII i XIII wieku, niektórzy pamiętają z hollywoodzkiego filmu “Lew w zimie”, jako silną i zdecydowaną kobietą graną przez Katherine Hepburn. W literaturze i filmach Eleonora przedstawiana jest jako kobieta żądna władzy, która toczyła ze swymi królewskimi małżonkami walki o wpływ na rządy w państwie. Czy miała znaczący wpływ na rządy XII-wiecznej Francji i Anglii? Tego nie wiemy. Była żoną kolejno króla Francji i Anglii. Królami byli także jej synowie i wnukowie. Wśród jej potomków znajduje się 3 kanonizowanych świętych: prawnuk, król Francji Ludwik IX Święty, prawnuk, król Kastylii, Ferdynand III Święty, oraz wnuczka Blanka Kastylijska, królowa Francji.

Wbrew powszechnej opinii kobiety w średniowieczu nie były całkowicie ograniczone do ogniska domowego. Miały znaczący wpływ na władzę, szczególnie jeśli były córkami książąt i królów. Zależało to oczywiście od relacji rodzinnych. W przypadku Eleonory jej dwaj królewscy małżonkowie nie należeli do królów słabych, którzy oddaliby żonie dostęp do władzy. Szczególną pozycję zawdzięczała Eleonora temu, że w wieku 15 lat została jedyną dziedziczką Akwitanii, czyli dużego jak na tamte czasy księstwa rządzonego przez książąt z Poitiers. Zmagania o księstwo stało się później jedną z przyczyn wojny 100-letniej między Anglią i Francją.

W jaki sposób życiorys Eleonory z Akwitanii splótł się z kształtowaniem się obecnego terytorium Francji

Akwitania znajduje się w południowo-zachodniej Galii i rozciąga się od Pirenejów do Garonny. Obecnie wchodzi w skład terytorium Francji, jednak w średniowieczu stanowiła odrębne księstwo. W owych czasach królowie byli tylko zwierzchnikami na podległym sobie terytorium, w którego skład wchodziły ich własne ziemie oraz zhołdowane księstwa. Akwitania zamieszkała przez Wizygotów, była obiektem wojen z Frankami, którzy starali się ją uzależnić. Ostatecznie udało się to Karolowi Wielkiemu, który scalił Akwitanię w królestwo pod władzą jego syna Ludwika Pobożnego. Za panowania dynastii Karolingów Akwitania ponownie uniezależniła się, zaś władzę objęli książęta z Poitiers. Jednym z ostatnich z nich był ojciec Eleonory, Wilhelm X Święty. Po śmierci brata, 15-letnia Eleonora została jedyną dziedziczką księstwa.

Jako najlepsza partia ówczesnej Europy musiała być pilnie strzeżona przed porwaniem, gdyż wraz ze ślubem, jej małżonek nabywał prawa do ogromnego księstwa. Aby zapobiec porwaniu dziewczyny, jej udający się na pielgrzymkę ojciec, powierzył ją opiece króla Francji, który miał jej znaleźć męża. Po nagłej śmierci ojca Eleonory, szybko ożeniono ją z dziedzicem królestwa Francji, późniejszym królem Ludwikiem VII. Małżeństwo zakończyło sie rozwodem, a ponieważ para doczekała się tylko córek, Akwitania wróciła we władanie Eleonory. Nie wiemy, kto zdecydował o małżeństwie Eleonory z prawie 10 lat młodszym od niej Henrykiem, następcą tronu Anglii. Należało działać szybko, gdyż już miały miejsce 2 próby porwania dziedziczki księstwa. W związku z małżeństwem z królem Anglii Akwitania została włączona do królestwa Anglii, które tym samym posiadało ogromne terytoria na kontynencie. Właśnie ten fakt stał się jedną z przyczyn wojny 100-letniej. Dopiero po zakończeniu wojny, w 1475 roku na mocy traktatu z Picquigny, Akwitania została ponownie przyłączona do królestwa Francji.

Życie wpływowych kobiet w średniowieczu

Edukacja kobiet w średniowieczu

Edukację kobiet w średniowieczu uważano za marginalną, gdyż ich rolą było zajmowanie się domem i rodzenie dzieci. Jednak obiety elity były wykształcone, tak aby mogły samodzielnie zarządzać księstwem, a nawet królestwem. Możne kobiety nierzadko miały pełnię władzy politycznej, sądowniczej i ekonomicznej, w imieniu swoich mężów lub dzieci. Posiadały nieruchomości i mogły przyjmować lenna.

Także Eleonorę od dziecka przygotowywano do roli księżnej. Umiała czytać i pisać, znała łacinę, która była wówczas językiem dworów i kościoła. Odebrała również nauki w dziedzinie arytmetyki, astrologii i historii. Uczono ją także zarządzania gospodarstwem oraz czynności typowo kobiecych jak tkanie i szycie. Edukacja dziewcząt nie ograniczała się jednak do prac domowych. Jako córka księcia musiała także umieć zachować się w towarzystwie i uczestniczyć w bogatym życiu dworskim. Dlatego też nauczyła się muzyki, literatury, śpiewu, tańca, gry na harfie oraz grania w gry taktyczne. Musiała być także sprawna fizycznie, jeździć konno, znać się na polowaniu i sokolnictwie.

Jak żyły królowe i księżne w średniowieczu

Średniowiecze było okresem, gdy królowie i książęta nie mieli stałej siedziby, stolicy jak to rozumiemy w czasach dzisiejszych. Ich ośrodkiem władzy były ich własne dobra, jednak nie rezydowali tam na stałe. Dwór podróżował, aby władca mógł doglądać dóbr i sprawować sądy. Również królowe i księżne podróżowały, zabierając ze sobą ogromny orszak pracowników i służby oraz tabory z rzeczami codziennego użytku. Wieziono nie tylko stroje i rzeczy niezbędne, lecz także meble i wszystko, co było potrzebne do zamieszkania. Podróżujący dwór zatrzymywał się w swoich zamkach, w siedzibach lenników lub w klasztorach, które oferowały również usługi hotelowe dla możnych.

Eleonora również wielokrotnie podróżowała. Zajmowała się sprawowaniem rządów i załatwianiem spraw w imieniu swoim i mężów. W latach 1168 - 1172 samodzielnie zarządzała Akwitanią. O tych latach nie wiele wiadomo. Był to okres rozkwitu księstwa, zaś dwór w Poitiers był miejscem rozwoju kultury dworskiej, poezji i kultury rycerskiej. Poitiers nazywano wówczas “dworem miłości”. Toczy się spór wśród badaczy, czy było to rzeczywiście miejsce romantycznych schadzek. Jednak większość skłania się ku osądowi, że ów “dwór miłości”, oznaczał raczej grę towarzyską mającą na celu zabawianie dworzan. Na dworze Eleonory czytano literaturę miłosną, słuchano poetów i odbywały się tzw. “sądy miłości” będące rodzajem przedstawienia. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły na temat średniowiecza.

Eleonora jako matka i babka królów, królowych i świętych

Eleonora - miłość, małżeństwa i ostatnie lata życia

Eleonora była zamężna dwukrotnie i były to małżeństwa z miłości, a dziewczyna nie mogła sama wybrać sobie męża. O małżeństwie, a raczej o losie księstwa, decydowała polityka. Do dziś naukowcy i literaci zastanawiają się, dlaczego pierwsze małżeństwo z królem Francji, zakończyło się rozwodem, który skutkował utratą Akwitanii przez Francję. Być może przyczyną były podejrzenia o niewierność Eleonory, czyli romans z jej stryjem, ówczesnym księciem Antiochii. Miało to miejsce na wyprawie krzyżowej. Konflikt musiał być ostry, skoro król siłą zabrał w dalszą drogę żonę, która odmówiła opuszczenia Antiochii. Przyczyną rozwodu, orzeczonego później przez papieża, mógł być fakt, że Ludwik nie doczekał się z Eleonorą syna.

Początkowo drugie małżeństwo Eleonory, z pretendentem do tronu Anglii, a później królem Henrykiem, II było bardzo zgodne. Doczekali się 8 dzieci, 5 synów, z których najstarszy zmarł w dzieciństwie i 3 córek. Eleonora tolerowała romanse męża, a nawet wychowywała jego nieślubne dzieci jak własne.

Do rozpadu małżeństwa dochodzi około roku 1167, po narodzinach ostatniego dziecka pary, czyli późniejszego króla Jana bez Ziemi. Henryk wziął sobie kochankę, piękną Rosamundę, zaś 45-letnia Eleonora wróciła do Akwitanii, gdzie sprawowała władzę do roku 1173.

Właśnie w roku 1173 zaczyna się dramat Eleonory, więzionej przez własnego męża w różnych zamkach przez 15 lat. W roku 1172 Eleonora zrzekła się władzy nad Akwitanią na rzecz swojego ukochanego syna Ryszarda. Włączyła się także w bunt swoich 3 synów przeciwko ojcu, za co została pojmana przez męża w drodze do Paryża, przewieziona do Anglii i zamknięta w zamku. Henryk później nieco złagodził więzienie żony, lecz aż do swojej śmierci w 1189 nie wypuścił jej spod ścisłego nadzoru.

Uwolnił ją dopiero jej syn Ryszard Lwie Serce, który wstąpił na tron po śmierci ojca. W czasie krucjaty Ryszarda rządziła Anglią w jego imieniu, następnie zbierała fundusze na jego uwolnienie z niewoli. Jako miejsce na ostatnie lata życia Eleonora wybrała klasztor w Fontevrault, jak to czyniło wiele możnych kobiet w tych czasach. Opactwo w Fontevrault znajduje się w Andegawenii i jest największą budowlą klasztorną we Francji. Henryk II otaczał klasztor szczególną opieką i uczynił je opactwem królewskim. W opactwie spoczywają Henryk II, Eleonora Akwitańska, Ryszard Lwie Serce oraz żona Jana bez Ziemi Izabela z Angoulême.

Eleonora Akwitańska i jej córki

W tych czasach kobiety nawet te najbogatsze, rodziły wielokrotnie, a śmiertelność dzieci była wysoka. Nie wiemy ile razy Eleonora była w ciąży, jednak rodziła kilkanaście razy. Historia odnotowała 10 jej dzieci, czyli 5 córek i 5 synów. Królowa przeżyła większość z nich. W chwili jej śmierci w wieku 82 lat, wśród żyjących znajdowali się tylko najmłodszy syn Jan bez Ziemi i córka Eleonora.

Nie tylko synowie, jak Henryk Młody Król, Ryszard Lwie Serce, czy też Jan bez Zimie, zapisali się na kartach historii. Znaczącymi postaciami były także córki, wydane za mąż za książąt ówczesnej Europy. Najstarsza córka Maria, w roku 1159 została w wieku 14 lat wydana za Henryka I, księcia Szampanii. Od roku 1179 rządziła Szampanią jako regentka, najpierw w imieniu męża przebywajacego na krucjacie, a po jego śmierci w imieniu syna. Podobnie jak jej matka wybrała klasztor jako miejsce pobytu na stare lata, jednak cieszyła się emeryturą tylko 3 lata, gdyż ponownie została wezwana do zarządzania księstwem, które uczyniła kwitnącym. Podobne były losy jej młodszej siostry Alicji, która w wieku 14 lat poślubiła Tybalda, księcia Blois. Również zarządzała księstwem w czasie wyprawy krzyżowej męża.

Matyldę, córkę Henryka II, wydano za Henryka Lwa, księcia Saksonii, gdyż król dążył do przymierza z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą przeciwko Ludwikowi VII Kapetyngowi. 11-letnie księżniczka pożegnała rodziców i odjechała do narzeczonego, który był aż 27 lat starszy i poślubiła go rok później. W przypadku tak młodych dziewcząt, szczególnie ze znamienitych rodów, zwykle czekano ze skonsumowaniem małżeństwa, tak więc ich pierwsze dziecko urodziło się 4 lata później. Mimo znacznej różnicy wieku małżeństwo było szczęśliwe.

W tamtych czasach często kobiety po zamążpójściu nie widywały już swoich rodziców i kontaktowały się głównie listownie. Inaczej było z Matyldą. Jej mąż poróżnił się z cesarzem odmawiając wspólnej wyprawy na Normandię, będącą we władaniu ojca Matyldy. Cesarz obwiniał Henryka Lwa o porażkę. W rezultacie skazał go na wygnanie. Matyldzie zaoferowano zamki i dochód, który należałby się wdowie. Ona jednak odmówiła i udała się wraz z mężem na wygnanie, zabierając dzieci, z wyjątkiem najmłodszego syna, który pozostał jako zakładnik. W czasie wygnania Matylda odwiedziła matkę w Anglii, gdzie też dołączył do niej jej mąż. Dzięki staraniom króla Henryka II, Matylda i jej rodzina mogła wrócić do Brunszwiku. Wkrótce jej mąż ponownie popadł w niełaskę i poszedł na wygnanie zostawiając żonę na straży włości. Niedługo potem Matylda zmarła w wieku zaledwie 33 lat.

Kolejną córkę Eleonorę, urodzoną około 1161 roku, wydano w wieku około 9 lat, za króla Kastylii, Alfonsa VIII, gdyż król Henryk II chciał zapobiec sojuszowi Kastylii z Francją. Do męża wyruszyła dopiero w roku 1177, w tym samym czasie, gdy jej młodsza siostra pojechała poślubić króla Sycylii, Wilhelma II. Małżeństwo Eleonory okazało się szczęśliwe, a para doczekała się 11 dzieci, z których przeżyło dzieciństwo tylko 7. Była ona matką, jednej z wielkich kobiet Średniowiecza, Blanki Kastylijskiej, królowej Francji.

Tragiczne i burzliwe losy stały się udziałem najmłodszej córki Joanny. Na dworze na Sycylii zastała prawdziwie multikulturowe środowisko i okazało się, że jej mąż posiada harem, z czym musiała się pogodzić. Po śmierci męża bezdzietna Joanna znalazła się w środku walki o tron. Sycylią chciał zawładnąć cesarz niemiecki, czemu przeciwstawiał się papież. Nowy władca osadzony na tronie przez baronów i papieża uwięził Jaonnę. Z pomocą przybył jej, wracający z krucjaty, brat Ryszard Lwie Serce, który uwolnił siostrę i zażądał zwrotu jej majątku. Pertraktacje zakończyły się powodzeniem i Ryszard nie tylko odzyskał pieniądze należące się siostrze, lecz także fundusze na kontynuację krucjaty.

Joanna miała wtedy szczęście spotkać się z matką, która przybyła na Sycylię, aby przywieźć Ryszardowi narzeczoną, Berengarię z Nawarry. Nie czekając na ślub Ryszard od razu wyruszył na wyprawę krzyżową, w której towarzyszyły mu Berengaria i Joanna. Burza morska zapędziła statek obu kobiet aż na Cypr. Złupienie statku przez miejscowych i niebezpiecze siostry i narzeczonej stały się okazja dla Ryszarda do zdobycia Cypru i uratowania obu kobiet. Towarzyszyły mu dalej na krucjacie. Ryszard traktował siostrę instrumentalnie, gdyż w czasie rokowań z muzułmanami proponował ją za żonę dla brata Saladyna. Joanna kategorycznie odmówiła poślubienia innowiercy.

Ostatecznie Ryszard odesłał obie kobiety do Francji. W roku 1196 31-letnią Joannę ponownie wydano za mąż za hrabiego Tuluzy. Drugi mąż Joanny Rajmund VI, był postacią mocno kontrowersyjną. Miał wielu wrogów, którzy obwiniali go o unieszczęśliwianie Joanny i przyczynienie się do jej przedwczesnej śmierci. Jak było naprawdę, nie wiemy. Joanna bardzo szybko urodziła syna i córkę. Będąc w trzeciej ciąży, pragnęła pomóc mężowi, który walczył z buntem możnych i stanęła na czele wojska oblegającego jeden z zamków. Oblężenie zakończyło się niepowodzeniem, a sama Joanna podupadła na zdrowiu. Została przyjęta w ciąży do klasztoru w Fontevraud, aby matka mogła ją doglądać. Zmarła przy porodzie. Jej syna próbowano uratować przez cesarskie cięcie, jednak dziecko zmarło niedługo po chrzcie.

Bibliografia:

1. Pernoud R., Alienor z Akwitanii, E. Bąkowska (tłum.), Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1997
2. Daniel Boyd, Eleonora Akwitańska. Królowa Francji i Anglii, Warszawa 2004
3. Henryk Stanisław Zins, Historia Anglii, Warszawa 1995
4. Gillingham John: Ryszard Lwie Serce, Kraków 2016