III wojna północna, inaczej wielka wojna północna – strony, przebieg, znaczenie
O III wojnie północnej (wielkiej wojnie północnej) z lat 1700-1721 pamięta się do dziś głównie w Szwecji i Rosji, a więc w państwach, które bezpośrednio ze sobą wówczas rywalizowały. Konflikt ten zakończył się oficjalnie wielkim zwycięstwem oręża rosyjskiego. Dlaczego właśnie tak się stało, skoro to Szwedzi byli w tym czasie lokalną potęgą, zaś Rosjanie, przynajmniej jeszcze na początku XVIII stulecia, nie dorównywali im do pięt?
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przyczyny, strony i siły konfliktu
Wielka wojna północna nie wybuchłaby, gdyby nie działania cara Piotra I Wielkiego, dążącego do zapewnienia Rosji dostępu do wschodniej części Bałtyku. Nie mogło to spodobać się Szwecji, będącej w tym czasie hegemonem w tej części Europy. Aby uskutecznić swoje zamiary, Piotr I zreorganizował rosyjską armię polową i marynarkę wojenną, wyposażając je w najnowocześniejszą broń.
Dodatkowo mierzący ponad 2 metry wzrostu car rosyjski doprowadził do zmontowania koalicji antyszwedzkiej, do której wciągnął Danię, Saksonię oraz Rzeczpospolitę Obojga Narodów. Powstała w ten sposób tzw. „Liga Północna”, pretendująca do znacznego osłabienia państwa szwedzkiego w regionie.
Plan wojenny Piotra Wielkiego zakładał wykonanie przez siły sprzymierzone kilku jednoczesnych uderzeń na Szwecję. Elektor saski i król Polski August II Mocny miał za zadanie zaatakować Inflanty i opanować Rygę. Królowi duńskiemu Fryderyk IV powierzono przeprowadzenie ofensywy w kierunku Holsztynu i Szlezwiku. Z kolei armia rosyjska miała pojawić się w Ingrii i zdobyć strategicznie posadowioną twierdzę Narwę.
Wielka wojna północna – przebieg działań, dowódcy i ważniejsze bitwy
Pierwsze lata konfliktu (do 1706 roku)
Jako pierwsza do działań wojennych przystąpiła armia saska, atakując Inflanty i rozpoczynając oblężenie Rygi. Miało to miejsce w lutym 1700 roku. Miesiąc później do akcji wkroczyli Duńczycy, uderzając na Holsztyn. Ówczesny władca szwedzki Karol XII odpowiedział błyskawicznie na działania Danii i po pośpiesznym zebraniu armii pojawił się pod Kopenhagą. Fryderyk IV w obliczu postępów wroga postanowił zawrzeć hańbiący pokój ze Szwecją. W efekcie Dania utraciła Holsztyn i zobowiązała się nie wspierać już więcej Rosjan.
Po odniesieniu błyskotliwego sukcesu Karol XII przerzucił (drogą morską) swoje wojska na drugą stronę basenu Morza Bałtyckiego. Pojawienie się Szwedów w Parnawie zaniepokoiło Augusta II Mocnego do tego stopnia, iż zrezygnował on z dalszego oblegania Rygi. W konsekwencji armia szwedzka pociągnęła w kierunku Narwy, obleganej już od jakiegoś czasu przez siły rosyjskie. W pobliżu tej twierdzy doszło do walnej bitwy, z kretesem przegranej przez Rosjan. Piotr Wielki poniósł wówczas duże straty w sile żywej.
Pół roku później (19 lipca 1701) Karol XII rozniósł wojska saskie w bitwie pod Rygą, co pozwoliło mu zająć Inflanty i Kurlandię. Następnie król szwedzki wtargnął do Polski, opanowując po drodze Wilno i Warszawę. W lipcu 1702 roku wojowniczy monarcha pobił połączone siły sasko-polskie pod Kliszowem (na południe od Kielc), co z kolei utorowało mu drogę do Krakowa, w którym znalazł się na początku sierpnia tego samego roku.
W 1703 roku August II Mocny poniósł kolejne klęski. Najpierw jego armię rozbito pod Pułtuskiem (2 maja), a następnie pod Poniecem (8 listopada). Zwycięstwo w drugiej z bitew umożliwiło Szwedom zajęcie całej Wielkopolski.
Sytuacja króla polskiego stała się rozpaczliwa na początku 1704 roku, po tym, jak członkowie zawiązanej w Warszawie konfederacji zdetronizowali go. Gdyby tego było jeszcze mało, w połowie 1705 roku przeciwnicy Augusta II na nowego króla Polski wybrali Stanisława Leszczyńskiego, który niedługo później (1706) doszedł do porozumienia z Karolem XII, podporządkowując mu całkowicie Polskę. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o ważnych bitwach historycznych.
Zamiana ról i przełomowa bitwa pod Połtawą (1709)
W drugiej połowie 1707 roku Karol XII wyruszył przeciwko Piotrowi I, który wykorzystując zaangażowanie Szwedów w Polsce (i częściowo też w Saksonii) zdobył szereg inflanckich miast. W 1703 roku car założył u ujścia rzeki Newy nową stolicę swego państwa – Sankt Petersburg.
Na początku wyprawy wschodniej wódz Szwedów swoim zwyczajem gromił raz za razem wroga. W połowie 1708 roku zdecydował się na marsz w kierunku Moskwy. Ostatecznie zrezygnował z tego zamierzenia ze względu na trudności z zaopatrzeniem swoich wojsk w żywność oraz stosowanie taktyki spalonej ziemi przez mężnie broniących się Rosjan.
Jeszcze w tym samym 1708 roku Karol XII pojawił się na Ukrainie. Wdał się tutaj w wyczerpujące oblężenie Połtawy. 8 lipca 1709 roku Piotr I Wielki przybył na deblokadę tego ośrodka i przy okazji pokonał wycieńczonych dotychczasowymi zmaganiami Szwedów. W wyniku zażartej bitwy wielu żołnierzy Karola XII poniosło śmierć i dostało się do rosyjskiej niewoli. Sam Karol w ostatnim momencie zdołał umknąć z Połtawy i schronił się w Turcji.
Schyłek wojny
Po rozbiciu wojsk szwedzkich inicjatywę w wojnie północnej zdobył bezsprzecznie Piotr Wielki. W 1710 roku podległe mu siły opanowały Inflanty (Rygę, Parnawę i Rewel). Po krótko trwającej wojnie z Turcją (1710-1711) car zdecydował się zaatakować także należącą do Szwecji Finlandię. Okazało się to strzałem w dziesiątkę, gdyż armia szwedzka była zupełnie bezsilna wobec ofensywy rosyjskiej. Bez większego wysiłku w rękach Rosjan znalazły się Helsinki i Borga. Odniesione sukcesy zachęciły wojsko carskie do wkroczenia na terytorium Szwecji. Nastąpiło to jesienią 1714 roku.
Oprócz walk szwedzko-rosyjskich miały także miejsce zmagania duńsko-szwedzkie w latach 1709-1710. Górą w nich okazali się ostatecznie Szwedzi, choć początkowo głos należał do Duńczyków, którym udało się wejść w posiadanie Skanii.
W 1715 roku Piotr I poprowadził swe bitne wojsko na zachód i ustanowił bazę w Meklemburgii. Spodziewał się znaleźć tutaj kolejnych sprzymierzeńców do walki ze Szwedami i rozszerzyć wojnę na nowe obszary. Srogo się jednak zawiódł w swych rachubach. Koniec końców powrócił do Rosji, gdzie zaangażował się na rzecz spraw wewnętrznych swego państwa.
Ostatnim większym przedsięwzięciem w ramach wielkiej wojny północnej była bitwa morska pod Granhamm. Odbyła się ona pod koniec lipca 1720 roku. Starły się wówczas ze sobą floty szwedzka i rosyjska. W bitwie tej zwyciężyli Rosjanie, co przyczyniło się do zakończenia dominacji szwedzkiej na wodach Bałtyku.
Skutki konfliktu – pokój w Nystad (1721)
Wielka wojna północna zakończyła się podpisaniem przez Szwecję i Rosję pokoju w miejscowości Nystad (Uusikapunki) 30 sierpnia 1721 roku. Na mocy podpisanego porozumienia Rosja zyskiwała: Estonię, Inflanty, Karelię z miastem Wyborg oraz Ingrię.
Szwecja po zmaganiach z Rosją i ich sojusznikami wyszła bardzo osłabiona. Straciła bezpowrotnie status mocarstwa europejskiego. Miejsce Szwecji zajęło państwo Piotra I, które mogło odtąd rywalizować jak równy z równym z Zachodem.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Andrusiewicz Andrzej, Piotr Wielki, Prawda i mit, Świat Książki, Warszawa 2011.
- Burdowicz-Nowicki Jacek, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697-1706, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2013.
- Englund Peter, Lata wojen, przekł. Wojciech Łygaś, Oficyna Wydawnicza Finna – Grupa Wydawnicza Foksal, Gdańsk-Warszawa 2013.
- Historia Europy, Od starożytnych cywilizacji do początków trzeciego tysiąclecia, pod redakcją Johna Stevensona, przekł. Roman Gołędowski, Annapurna-Gondwana, Warszawa 2006.
- Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. 3, Dzieje agonii, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983.
- Sanecki Tomasz, Wielka Wojna Północna w latach 1700-1721 [http://mojhistorycznyblog.pl/wielka-wojna-polnocna-1700-1721; dostęp: 30.04.2021].
- Sikorski Janusz, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972.
- Serczyk Władysław Andrzej, Piotr I Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973.
- Staszewski Jacek, August II Mocny, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.
- Szymborski Grzegorz, Wyprawa Fryderyka Augusta I do Inflant 1700-1701 w świetle wojny domowej na Litwie, Wydawnictwo Inforteditions, Zabrze 2015.
- Troyat Henri, Piotr Wielki, Geniusz i szaleństwo, przekł. Barbara Przybyłowska, Amber, Warszawa 2005.