Imperium Hetytów – na tropie starożytnej cywilizacji

Opublikowano: 01.12.2023DrukujUdostępnij

Imperium hetyckie – struktura państwa Hatti

Stolica Hetytów – Hattusa, została założona przez Hatytów (Protohetytów), od których pochodzą określenia język hetycki, Hetyci oraz państwo Hatti. Nie wiadomo, kiedy i skąd Hetyci przybyli do Azji Mniejszej. Badacze przypuszczają, że mogli przywędrować z Bałkanów lub z terenów północno-wschodnich, przez Kaukaz. Państwo hetyckie powstało w połowie XVII wieku p.n.e. Założone zostało przez pierwszego władcę – króla Hattusiliego I. Hetyci zachowali język hatycki (hattili), używając go w obrzędach religijnych, aby przemawiać do przejętych bogów hatyckich w ich własnym języku. Sami Hetyci porozumiewali się po nesycku, językiem nasili, nazwanym tak od miasta Nesa (Kanesz).

Okres starohetycki stanowi najstarszą fazę rozwoju państwa hetyckiego – trwa do około końca XVI wieku p.n.e. Rządy w państwie sprawował król oraz rada starszych pankus, wpływająca na decyzje władcy. Król wyznaczał swojego następcę. Stopniowo organizacja państwa zaczęła upodabniać się do systemów, obowiązujących w innych państwach Mezopotamii. W XVI wieku król Telipinu zmienił obowiązujące dotąd zasady dziedziczenia tronu, rozpoczynając w ten sposób nowy, imperialny okres państwowości. Tron dziedziczył najstarszy syn króla i Wielkiej Małżonki. Władzę, jeśli para królewska nie miała syna, sprawowała córka, jednak tytuł króla nosił wówczas jej mąż. Najwyższe stanowiska w państwie obejmowali bliżsi i dalsi członkowie królewskiej rodziny. Hetycka arystokracja, złożona z krewnych króla i przedstawicieli wysokich rodów, w dużym stopniu wpływała na politykę państwa.

Królowi podlegali zarządcy prowincji. Ich obowiązki regulowały szczegółowe instrukcje. Zarządcy odpowiadali za obsadzanie urzędów, pobór podatków, wojskową ochronę ludności oraz sprawowanie władzy sądowniczej. W większych miastach władzę sprawowali burmistrzowie, natomiast w skromniejszych ośrodkach rządzili ludzie kraju, ludzie miasta i starszyzna. Do służby wojskowej powoływano ludzi broni, jednak z czasem dziedziczony tytuł zobowiązywał ich jedynie do uiszczania opłaty za dzierżawioną dożywotnio ziemię królewską. Największe znaczenie mieli tzw. Panowie wież strażniczych, odpowiadający za budowę murów obronnych, dróg i ochronę granic państwa. Przygraniczne prowincje północno-wschodnie pustoszone były przez wojowniczy lud Kasków, graniczący z państwem hetyckim. Atak na ziemie prowincji trwał kilka lat - nie udało się powstrzymać zniszczeń. Całkowitej zagładzie uległa stolica Tappika. W jej ruinach odnalezione zostało archiwum. Listy, spisane pismem klinowym na glinianych tabliczkach, umożliwiły naukowcom poznanie tragicznej historii miasta.

Życie mieszkańców państwa Hatti regulował zbiór praw, które spisano na dwóch tabliczkach, zawierających 200 paragrafów. Zwraca uwagę, iż charakterystyczną cechą hetyckiego prawodawstwa jest rozbudowany system rekompensat, które należało uiścić za popełnione przestępstwo, w formie kary pieniężnej, poniesienia kosztów leczenia lub wykonania pracy poszkodowanej osoby, do czasu, aż powróci do zdrowia. Kara śmierci wymierzana była osobom parającym się czarną magią, zdrajcom państwa oraz przestępcom seksualnym. Swoje prawa mieli także niewolnicy. Należeli do swoich panów i musieli okazywać właścicielom posłuszeństwo. Niewolnik mógł pojąć za żonę wolną kobietę. Mógł posiadać własny majątek, również ziemię. W wypadku rozwodu, majątek dzielony był pomiędzy małżonków, a dzieci, ze związku niewolnika z wolną kobietą, trafiały pod opiekę rodzica stanu wolnego. Prawdopodobnie, wzorem innych państw starożytnego Wschodu, praktykowane było niewolnictwo, do czasu spłacenia długów.

Polityka państwa hetyckiego - strategia wojenna Hatti

Do obowiązków króla należała organizacja wypraw wojennych oraz składanie ofiar bogom. Za Pana kraju uznawany był bóg wojny Wurunkatte, przedstawiany z bronią – któremu poświęcano szczególną uwagę, jako że Hetyci pozostawali w ciągłym konflikcie zbrojnym z sąsiednimi państwami. Za czasów królów Hattusilisa I oraz Mursilisa I, władców starszego państwa Hetytów przełomu XVII i XVI stulecia p.n.e., zorganizowano wojenne wyprawy na północną Syrię. Około 1594 roku p.n.e. zostało zdobyte Allepo oraz złupiono Babilon. W okresie młodszego państwa Hetytów – do około początku XII w. p.n.e., państwo Hatti staje się mocarstwem, które podporządkowało sobie Syrię po Liban i zaczęło graniczyć z państwem faraonów. Za panowania Echnatona, który zaniedbał egipską politykę zagraniczną, król Szuppiluliuma I (1380 – 1346 p.n.e.) podporządkował sobie Cypr, północną Syrię, podburzał książąt środkowej Syrii przeciwko Egiptowi oraz zdobył państwo Mitanni. Wasalem Hatti zostało królestwo Amurru.

Powodzenie wypraw wojennych gwarantowała dobrze zorganizowana hetycka armia. Stałe oddziały wyborowe gotowe były do działania na każde wezwanie władcy – naczelnego wodza. Przeglądu armii dokonywał sam król. Na wyprawę wojenną musieli stawić się także wasale państwa, razem ze swoimi wojskami. Żołnierze składali przysięgę, potwierdzając jej przyjęcie okrzykiem: Niech tak będzie! Badania nad liczebnością armii wykazały, że w wyjątkowej sytuacji, jaką było np. starcie pod Kadesz, państwo hetyckie dysponowało około 30 tysiącami wojska. W skład wojska wchodziły oddziały bojowych rydwanów, pełniących rolę współczesnych czołgów oraz odziały piesze. Na szeroką skalę używana była żelazna broń, podczas gdy sąsiednie kraje używały słabszej broni z brązu. Taktyka wojenna obejmowała szereg działań: nocne marsze, organizowanie zasadzek i pozorowanych ataków, oskrzydlanie armii wroga oraz oblężenie miast.

Naruszenie egipskiej strefy wpływów było przyczyną bitwy pod Kadesz, w czasie panowania faraona Ramzesa II. Słynna bitwa miała miejsce około 1280 roku p.n.e. Młody faraon Ramzes II zamierzał odzyskać utracone ziemie w północnej Syrii. Miasto Kadesz, znajdujące się na skrzyżowaniu dróg Syrii z Palestyną, miało znaczenie strategiczne. Przeciwko hetyckiemu władcy Muwattalisowi wystawiono 20 tysiecy żołnierzy. Ramzes II, po uzyskaniu informacji od szpiegów, że wroga armia znajduje się bardzo daleko, postanowił samotnie opanować miasto. Okazało się, że Hetyci zastawili pułapkę. Potężna armia uderzyła na siły faraona. Gwardia Ramzesa II uwolniła z pułapki swojego władcę, gdy, przekonani o zwycięstwie hetyccy żołnierze zajęci byli zdobywaniem łupów. Na drugi dzień stoczono krótką potyczkę. W efekcie bitwa nie została rozstrzygnięta. Propaganda egipska przedstawiła starcie jako wielki sukces Ramzesa II - świetne zwycięstwo ukazane zostało na reliefach, przy wejściu do świątyni w Luksorze. Pokój Egiptu z Hetytami zawarto w 1270 roku p.n.e. Tekst porozumienia został utrwalony na ścianach egipskich świątyń oraz spisany na glinianych tabliczkach, odnalezionych w Hattusa. Oprócz deklaracji o nieagresji, oba państwa zawarły także przymierze obronne. Granica przebiegać miała na wysokości Damaszku, a południowa Syria pozostawać pod wpływami Egiptu. Potwierdzeniem zawartego porozumienia stało się małżeństwo faraona z hetyckimi księżniczkami – córkami króla Hattusilisa III, który rozpoczął swoje panowanie około 1275 roku. Hetyci zaczęli dostarczać Egiptowi żelazo, do wyrobu broni. Sprawdź także ten artykuł na temat największych miast starożytności.

Hetyckie zabytki - najważniejsze odkrycia archeologiczne

Pierwsze gliniane tabliczki, pokryte nieznanym pismem klinowym, pojawiły się wśród egipskich handlarzy zabytkami w 1887 roku. Tabliczki, pochodzące z XIV wieku p.n.e., odnaleziono w El-Amarna – są one częścią dyplomatycznej korespondencji władców zachodnioazjatyckich z faraonami. Panujący starożytnego świata, zwracając się do siebie, używali zwrotu bracia, co stawiało ich na równi z faraonami. Międzynarodową korespondencję prowadzili władcy takich państw jak Babilonia, Mittani, Asyria oraz Hatti. Owe listy pisane były głównie w języku akadyjskim, jednak część z nich została napisana w nieznanym dotąd języku. W 1906 roku rozpoczęły się prace archeologiczne w pobliżu miejscowości Bogazkoy, gdzie odkryto ruiny Hattusa – stolicy państwa hetyckiego. Niemiecki badacz Hugo Winckler odnalazł ponad 10 tysięcy hetyckich tekstów, jednak dopiero w 1815 roku odcyfrowano ich treść. Dokonał tego czeski asyriolog Bedrich Hrozny. Oto pierwsze odczytane zdanie w języku hetyckim: Będziecie jedli chleb i pili wodę. Badania nad językiem hetyckim wykazały, że jest najstarszym zapisanym językiem indoeuropejskim. Okazało się, że wśród hetyckich tekstów należy szukać początków niektórych greckich mitów.

Odkryte tabliczki, zapisane pismem klinowym, umożliwiają poznanie hetyckiej religii. Wierzono w wielu bogów, wśród których szczególną czcią otaczany był bóg burzy oraz jego małżonka – bogini słońca. Za urodzaj, właściwy rozdział deszczu i obfite plony odpowiadał syn boskiej pary – Telipinus. Wykopaliska w Hattusa odsłoniły wiele kompleksów świątynnych. W mieście dolnym znajdował się olbrzymi kompleks świątynny, o długości 160 m i szerokości 135 m, poświęcony najważniejszym bóstwom. Świątynię otaczały magazyny, w których przechowywano świątynne skarby oraz gromadzono zapasy żywności. Do właściwej świątyni prowadziła olbrzymia kamienna brama i, znajdujący się za nią, brukowany dziedziniec. Przedsionek najświętszego miejsca, tzw. hilammar, opierał się na kilku filarach. Był bogato zdobiony rzeźbami lwów, które symbolizowały wielkość bóstwa. Najważniejsze pomieszczenie świątynne – siedzibę bóstwa – jasno oświetlano. W świątyni znajdował się posąg boga, tron oraz palenisko. Na dziedzińcu wznosił się niewielki budynek, prawdopodobnie mieszczący ołtarz. O pielęgnację bóstw dbali liczni kapłani, zatrudniano także kucharzy, rzemieślników, śpiewaków i niższy personel. Król był najwyższym kapłanem, a czynności kultowe mogli sprawować jedynie mieszkańcy państwa hetyckiego.

Przykłady hetyckich zabytków:

• Ruiny stolicy Hattusa – religijnego i administracyjnego centrum hetyckiego państwa.
• Brama Lwów - u wejścia do Górnego Miasta w Hattusa. W dolnej części zbudowana jest z cyklopowego muru, natomiast w górnej – z cegieł mułowych. Wszystkie bramy miasta miały podwójne zamknięcia. Płaskorzeźby lwów, umieszczone po bokach bramy, były jej strażnikami i, według przekonania Hetytów, miały magiczne moce.
• W Yazilikaya, miejscu kultu na powietrzu, znajdują się, między innymi, wyobrażenia boga burzy i bogini słońca - na północnej ścianie oraz relief, na którym widoczna jest procesja bóstw podziemnych.
• Alacahoyuk - Brama Sfinksów, broniących wejścia do miasta oraz ruiny świątyni.

Bibliografia:

1. E. i H. Klengel, Hetyci i ich sąsiedzi. Dzieje kultury Azji Mniejszej od Catalhuyuk do Aleksandra Wielkiego, PIW, Warszawa 1974.
2. Oni tworzyli Historię. Od starożytności do końca średniowiecza, Larousse Polska, Wrocław 2002.
3. Starożytne imperium Hetytów [w:]Mówią Wieki. Magazyn Historyczny, nr 09/2011.