Jarosław Mądry – polityka wewnętrzna, rozbudowa państwa, śmierć i jej następstwa

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Pierwsze lata życia – krótki życiorys

Jarosław Mądry pojawił się na świecie około 979 roku. Był trzecim synem wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego i jego trzeciej żony, połockiej księżniczki Rognedy.

Współcześni historycy rosyjscy uważają, iż w 979 roku urodził się starszy brat Jarosława Światopełk, zaś Jarosław mógł narodzić się 10 lat później, około 988/989 roku. Potwierdzają to częściowo badania kości Jarosława, które zdaniem naukowców złożono do grobu, gdy miał on około 50-60 lat. Wątpliwe jest zatem, iż książę ten – jak twierdziła starsza historiografia – przeżył aż 76 lat.

O dzieciństwie i młodości Jarosława nic pewnego nie wiadomo. Z ramienia ojca rządził przez jakiś czas Rostowem, zaś po śmierci brata Wyczesława (1010) przejął władzę nad Nowogrodem, podówczas drugim co do wielkości miastem na Rusi.

Jarosław Mądry jeszcze za życia ojca odmówił płacenia wyznaczonej daniny do Kijowa. Włodzimierz Wielki, chcąc zmusić syna do uległości, postanowił wyruszyć na Nowogród. W czasie przygotowań do wyprawy karnej zmarł (1015).

Polityka wewnętrzna Jarosława

Walki o Kijów na śmierć i życie ze Światopełkiem

Kiedy zmarł Włodzimierz Wielki, władzę nad Kijowem przejął starszy brat Jarosława – Światopełk zwany Przeklętym. W świetle najstarszej kroniki ruskiej „Powieści minionych lat” Światopełk okazał się nadzwyczaj brutalny i po kolei eliminował wszystkich konkurentów do władzy. Jego ofiarą padli m.in. przyrodni bracia Borys i Gleb, których później ogłoszono świętymi.

W rozgrywkę o stolec kijowski wmieszał się również książę nowogrodzki Jarosław. Po zebraniu odpowiadającej jego zamierzeniom armii, złożonej głównie z najemnych wojowników wareskich, wyruszył przeciwko bratu w kierunku Kijowa. Pod Lubeczem (1016) rozbił wojska Światopełka, który najpierw uciekł do Pieczyngów, a następnie do Polski – do swego teścia Bolesława Chrobrego. Panem sytuacji został Jarosław, który mógł teraz triumfalnie wkroczyć do stolicy swego konkurenta.

Światopełk nie zamierzał jednak dawać za wygraną i podburzył Pieczyngów, by odbili dla niego Kijów. Gdy koczownikom ta sztuka się nie udała (1017), namówił z kolei Bolesława Chrobrego do podjęcia interwencji na wschodzie na jego rzecz. Polski książę zgodził się, po czym wraz z zięciem uderzył na Jarosława, gromiąc podległe mu siły w wielkiej bitwie nad rzeką Bug w okolicach grodu Wołyń.

Zwycięstwo umożliwiło Światopełkowi odzyskanie władzy. Jednak po tym, jak wojska polskie opuściły Kijów (najpóźniej na początku 1019 roku), Jarosław Mądry przystąpił do odzyskiwania strat. W efekcie jeszcze w 1019 roku zmusił do ustąpienia z Kijowa swojego przyrodniego brata, który zmarł niedługo potem.

Dalsze walki o jedność Rusi

Pokonanie Światopełka nie oznaczało zakończenia walk o zwierzchnictwo nad Rusią. W 1021 roku przeciwko Jarosławowi Mądremu wystąpił jego bratanek książę połocki Briaczysław, opanowując Nowogród. Briaczysław jednak nie cieszył się zdobyczą długo, gdyż Jarosław pokonał go kilka miesięcy później w walnej bitwie niedaleko Pskowa. Jeszcze w tym samym 1021 roku, wielki książę kijowski wydzielił bratankowi Witebsk i Uświat.

Nie minęło kilka lat, kiedy książę Jarosław musiał ponownie toczyć walki z rodziną. Tym razem przyszło mu potykać się z bratem Mścisławem, księciem tmutarakańskim. W 1024 roku między braćmi doszło do bitwy pod Listwieniem (w pobliżu Czernichowa), podczas której siły Jarosława zostały kompletnie rozgromione.

Zwycięstwo księcia tmutarakańskiego zmusiło Jarosława Mądrego do podziału ziem ruskich. Podział ten przetrwał aż do śmierci Mścisława w 1036 roku. W międzyczasie Jarosław rozprawił się także z innym ze swych braci, niejakim Sudzisławem, wtrącając go do lochu. Mógł zatem autor „Powieści minionych lat” stwierdzić, iż Jarosław został „samowładcą ruskiej ziemi”.

Rozbudowa państwa – mądrość Jarosława

Jarosław Mądry znacznie rozszerzył granice swego państwa, które dodatkowo wzmocnił przed najeźdźcami z zewnątrz. Na południowej granicy Rusi zbudował szereg twierdz, chroniących z tej strony jego państwo przed Pieczyngami.

Na czasy panowania Jarosława Mądrego przypada rozbudowa wielu ruskich grodów. W 1037 roku władca ten wyniósł Kijów do rangi metropolii, którą otoczył kamiennym murem. W mieście tym rozpoczął budowę słynnej katedry św. Zofii, ozdobionej wieloma mozaikami i freskami. W 1051 roku syn Włodzimierza Wielkiego założył pierwszy na Rusi klasztor Ławra Pieczerska, mieszczący się w kijowskich jaskiniach nad Dnieprem. 

Jarosław Mądry przyczynił się do ożywienia życia kulturalnego i gospodarczego Rusi. Za jego rządów opracowano zbiór staroruskich praw zwyczajowych, zwany „Prawdą Ruską”. Według źródeł, książę Jarosław słynął z zamiłowania do ksiąg, które chętnie czytywał nawet nocami. Pod koniec jego życia na Rusi miały powstać pierwsze latopisy (kijowski i nowogrodzki), które stały się później podstawą do sporządzenia „Powieści minionych lat”.

Jeden z latopisarzy, podsumowując rządy Jarosława Mądrego stwierdził, iż za jego panowania „poczęła wiara chrześcijańska krzewić się. I rozszerzać, i mnisi poczęli mnożyć się, i monastery pojawiać się. I lubił Jarosław cerkiewne ustawy, popów lubił bardzo, a zwłaszcza mnichów […]. I zebrał pisarzów mnogich i przekładali od Greków na pismo słowiańskie. I spisali księgi mnogie, którymi pouczając się wierni ludzie, rozkoszują się nauką Bożą”.

W innym miejscu ten sam latopisarz wskazywał, iż Jarosław „lubił księgi, i mnóstwo napisawszy, złożył w cerkwi Świętej Sofii, którą sam założył. Ozdobił ją złotem i srebrem, i naczyniami cerkiewnymi, i wznoszą w niej odpowiednie pieśni do Boga w święta odpowiednie. I inne cerkwie stawiał po grodach i po miejscach [osadach], ustanawiając popów i dając im z mienia swojego płacę, każąc im uczyć ludzi, ponieważ to im jest poruczone od Boga, a także przychodzić często do cerkwi. I namnożyło się prezbiterów i ludzi chrześcijańskich. Radował się Jarosław, widząc mnóstwo cerkwi i ludzi". Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o rosyjskich postaciach historycznych.

Polityka międzynarodowa syna Włodzimierza Wielkiego

Zagmatwane stosunki polsko-ruskie: od wrogości po przyjaźń

Przez pierwsze lata panowania Jarosława Mądrego stosunki polsko-ruskie były niezwykle chłodne. W latach 1030-1031 książę ten, wykorzystując słabość wewnętrzną państwa piastowskiego, dwukrotnie najechał Mieszka II Lamberta, następcę zmarłego w 1025 roku Bolesława Chrobrego, odzyskując utracone w 1018 roku pograniczne terytorium Grodów Czerwieńskich.

W późniejszych latach relacje na linii Polska – Ruś były już zdecydowanie lepsze. Znalazło to wyraz w udzieleniu przez Jarosława Mądrego pomocy zbrojnej księciu Kazimierzowi Odnowicielowi (1034-1058), walczącemu z mazowieckim uzurpatorem Miecławem. Do decydującego starcia z Mazowszanami doszło w 1047 roku. Według „Powieści minionych lat” syn Włodzimierza Wielkiego wyprawił się wtedy osobiście przeciwko Miecławowi, którego zabił w bitwie w nieznanym do dziś miejscu.

Co więcej, Rurykowicz oddał Kazimierzowi Odnowicielowi swoją siostrę Marię-Dobroniegę za żonę. Małżeństwo to doszło do skutku najpóźniej w 1042 roku. Najprawdopodobniej już rok później (1043), siostra Kazimierza, Gertruda, wyszła za mąż za syna Jarosława, Izasława. Od tej pory małżeństwa polsko-ruskie stały się normą.

Relacje z Pieczyngami i Bizancjum

Wielkim utrapieniem dla Włodzimierza i jego syna Jarosława byli Pieczyngowie, którzy raz po raz atakowali Ruś od 915 roku. W zmaganiach tych zwyciężała raz jedna, raz druga strona. W 1036 roku Jarosław Mądry raz na zawsze unicestwił potęgę koczowników, zadając im dotkliwą porażkę, po której najazdy Pieczyngów na ziemie ruskie wyraźnie zelżały.

Z kolei wielką zmorą dla Cesarstwa Bizantyjskiego były łupieżcze najazdy Rusów na Konstantynopol. Odbywały się one cyklicznie (907, 941, 944 czy 970). Walki bizantyjsko-ruskie nie przeszkodziły jednak obu stronom w nawiązaniu wzajemnych stosunków kulturalnych i gospodarczych.

Ostatnia w dziejach wyprawa ruska na Konstantynopol miała miejsce w 1043 roku. Nie są bliżej znane przyczyny podjęcia przez Jarosława Mądrego ekspedycji w te strony. Zresztą nie pofatygował się on osobiście do stolicy Bizancjum, lecz wysłał tam swojego syna Włodzimierza. Temu ostatniemu nie było nawet dane dotrzeć do celu, gdyż wielka burza rozbiła łodzie, którymi podróżował. W efekcie trzy lata później (1046) Rurykowicze podpisali pokój z Cesarstwem, wzmocniony dodatkowo małżeństwem córki cesarza Konstantyna IX Monomacha, Marii, z Wsiewołodem Jarosławowiczem.

Wybrane stosunki z innymi podmiotami międzynarodowymi

Jarosław Mądry w ciągu swego długoletniego panowania nawiązał kontakty międzynarodowe z wieloma państwami i plemionami. Umożliwiały mu to wojny lub dyplomacja. Nie zawsze jednak wielki książę kijowski wychodził na tym dobrze. Podczas wypraw na Jaćwież i Litwę (1038, 1040, 1041) musiał uznać się za pokonanego. Tak samo było w trakcie wypraw na Zakaukazie (1030, 1032), które zakończyły się totalnym fiaskiem podległych mu sił, co zahamowało na najbliższy czas ekspansję ruską w tym kierunku.

Poprawnie rozwijały się natomiast stosunki czesko-ruskie i węgiersko-ruskie. Niezwykle pomyślnie kształtowały się też relacje Rusi ze Skandynawią, skąd Jarosław Mądry werbował część swoich wojsk. Jedna z córek księcia, Elżbieta, została wydana najpierw za mąż za króla norweskiego Haralda (1047-1066), a po jego śmierci – za króla duńskiego Swena Estridsena.

Inna córka Jarosława Mądrego, Anna, związała się z królem francuskim Henrykiem I. Po śmierci męża Anna jako królowa sprawowała opiekę nad małoletnim synem Filipem. Na swoją siedzibę wybrała zamek w Senlis, skąd uprawiała politykę. Na wydawanych przez siebie dokumentach podpisywała się jako „Anna regina”.

Wspólne interesy zbliżyły też do siebie Niemcy i Ruś. Po raz pierwszy za rządów syna Włodzimierza Wielkiego nastąpiło to w 1017 roku, kiedy to z poduszczenia cesarza Henryka II, Rusini w ramach dywersji zaatakowali wschodnią granicę państwa Bolesława Chrobrego. Nic jednak wówczas nie wskórali, wracając na tarczy z podjętej wyprawy.

Ponownie Niemcy i Rusini uderzyli na państwo piastowskie w 1031 roku. W świetle źródeł ruskich Jarosław Mądry zgromadził wówczas wielkie wojsko, dzięki któremu spustoszył część władztwa Mieszka II. Kilka lat później książę kijowski próbował wydać swoją córkę za cesarza Henryka III, jednak ten nie był zainteresowany propozycją Rurykowicza.

Śmierć księcia i rozpad jego państwa

Jarosław Mądry żenił się dwukrotnie. Jego pierwszą żoną była Anna, której pochodzenie do dziś budzi wątpliwości wśród badaczy. Drugą żoną władcy od 1019 roku była natomiast Ingegarda szwedzka, córka króla Olafa II Skötkonunga.

Małżeństwo Jarosława i Ingegardy było nad wyraz udane. Doczekali się wielu dzieci. Ich potomstwo to:

• Włodzimierz (1020-1052) – książę wielko-nowogrodzki
• Izasław (1024-1078) – wielki książę kijowski
• Światosław 1027-1076) – książę czernichowski i wielki książę kijowski
• Wsiewołod (1029-1093) – wielki książę kijowski oraz książę perejesławki, czernichowski, suzdalski i rostowski
• Wiaczesław (1034-1057) – książę smoleński
• Igor (1030-1060) – książę włodzimiersko-wołyński i smoleński
• Elżbieta (zm. po 1066) – żona władców Norwegii i Danii
• Anna (zm. ok. 1078) – królowa Francji
• Anastazja (zm. po 1074) – żona króla Węgier Andrzeja I

Ruś, przeżywająca świetność za Jarosława Mądrego, pogrążyła się w kryzysie rozdrobnienia feudalnego, tuż po jego śmierci (20 lutego 1054 roku). Władca ten jeszcze przed zgonem podzielił swoje rozległe państwo na wszystkich synów i wprowadził zasadę senioratu jako decydującą w sprawie następstwa tronu. Najstarszy syn Jarosława otrzymał najważniejsze dzielnice – Nowogród Wielki i Kijów. Kolejny syn Światosław – dostał Czernichów, Wsiewołod – Perejesław, Igor – Wołyń, a Wiaczesław – Smoleńsk.

Zdaniem „Powieści minionych lat” Jarosław, umierając, zwrócił się do synów w następujących słowach: „miejcie ku sobie miłość, ponieważ wy jesteście bracia z jednego ojca i matki. A jeśli będziecie w miłości między sobą, Bóg będzie w was i ukorzy przeciwników waszych i podda wam. I będziecie w pokoju żyć. Jeśli zaś będziecie w nienawiści żyć, w zwadach i kłótni, to zginiecie sami i zgubicie ziemię ojców swoich i dziadów swoich, którą nabyli trudem swoim wielkim”.

Zamierzenie Jarosława Mądrego stanowiło swego rodzaju próbę zapobieżenia ewentualnego kryzysu dynastycznego, który mógł wybuchnąć po jego śmierci. To, czego książę ten chciał za wszelką cenę uniknąć, stało się jednak faktem. Synowie Jarosława wytrzymali w zgodzie ze sobą zaledwie kilka lat.

Autor: Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Bazylow Ludwik, Historia Rosji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.
2. Benyskiewicz Krzysztof, Piastowie i Rurykowice, Polsko-ruskie stosunki polityczne od X do połowy XII wieku, Oficyna wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2020.
3. Chrześcijaństwo Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainy i Rosji (X-XVII wiek), red. Jerzy Kłoczowski, Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego – Polska Akademia Nauk, Kraków 1997.
4. Gumilow Lew, Od Rusi do Rosji, przekł. Ewa Rojewska-Olejarczuk, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004.
5. Jabłonowski Aleksander, Historia Rusi południowej do upadku Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2018.
6. Kijas Artur, Ruś, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2014.
7. Kozłowski Michał, Jarosław Mądry – twórca potęgi Rusi Kijowskiej [https://historia.wprost.pl/488866/jaroslaw-madry-tworca-potegi-rusi-kijowskiej.html; dostęp: 20.05.2021].
8. Ochmański Jerzy, Dzieje Rosji do 1861 r., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1974.
9. Pietkiewicz Krzysztof, Jarosław Mądry (wielki książę kijowski 1019-1054) [https://twojahistoria.pl/encyklopedia/jaroslaw-madry-wielki-ksiaze-kijowski-1019-1054; dostęp: 20.05.2021].
10. Rybakow Borys, Pierwsze wieki historii Rusi, przekł. Andrzej Olejarczuk, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983.
11. Zientara Benedykt, Historia powszechna średniowiecza, Wydawnictwo Trio, Warszawa 1993.