Kolejne Republiki Francuskie - okresy w historii, przywódcy, polityka, ciekawostki

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Pierwsze Republiki Francuskie

I Republika, Ludwik XVI i jego egzekucja, Napoleon I konsulem, cesarstwo

Okoliczności powstania I Republiki są znane: rewolucja francuska, aresztowany, a potem ścięty został Ludwik XVI, Wersal stracił swoją pozycję, władza była w rękach Komuny oraz Zgromadzenia Prawodawczego, wszechobecny był terror. Do tego doszła jeszcze wojna z Austrią. Na przełomie sierpnia i września 1792 roku odbyły się pierwsze powszechne (tylko dla mężczyzn) wybory do Konwencji. Frekwencja była jednak dramatycznie niska: 10%. Od dnia 22 września 1792 roku formalnie datuje się początek funkcjonowania I Republiki. Sprzyjające okoliczności pozwoliły na odwrócenie losów wspomnianej wojny, jednakże aneksja Belgii, Nadrenii i Bazylei spowodowała, że powstała koalicja antyfrancuska. W obliczu kryzysu (również wewnętrznego) powołany został Komitet Ocalenia Publicznego z istotną rolą Dantona a później Robespierre’a. Sytuacja na frontach wojennych była coraz gorsza, ale pospolite ruszenie oraz mobilizacja narodu w obliczu zagrożenia sprawiły, że zostało ono zażegnane. Pomogła w tym również sprzeczność interesów członków koalicji.

Francuski naród miał dosyć polityki terroru, co doprowadziło do przewrotu z dnia 27 grudnia 1794 roku. Robespieryści zostali aresztowani, a sam Robespierre został zgilotynowany (wcześniej Robespierre walnie przyczynił się do ścięcia Dantona). Rządy „termidorianów” nie uspokoiły jednak sytuacji. 23 września 1795 roku przyjęta została „konstytucja roku III”. Wprowadzono dwuizbowy parlament (Rada Pięciuset, Rada Starszych), zaś rządem miał być liczący pięć osób Dyrektoriat. W praktyce system ten okazał się nieefektywny. W międzyczasie zaczynała już wzrastać rola Napoleona Bonapartego. Póki co Francję czekać miał następny zamach stanu, tym razem z 4 września 1797.

Napoleon miał jednak niedługo zacząć odgrywać istotną rolę: w dniu 9 listopada 1799 roku został mianowany dowódcą wojskowym Paryża, co było elementem kolejnego już zamachu stanu. 10 listopada zmuszono parlament do wydania zgody na rewizję konstytucji. Tego dnia władza została przez parlament powierzona trzem konsulom: Bonapartemu, Sieyésowi oraz Rogerowi Ducosowi. Na mocy konstytucji roku VIII (grudzień 1799) Napoleonowi przyznano na 10 lat funkcję Pierwszego Konsula. Po drodze Francja wygrała jeszcze wojnę z Austrią. Zwieńczeniem zaś przejęcia władzy przez Napoleona była ustawa z 18 maja 1804 roku, na mocy której republika została mu „powierzona”. 2 grudnia 1804 roku Napoleon I przy obecności papieża Piusa VII koronował się w Reims na cesarza Francji.

II Republika, król Ludwik Filip ucieka z Francji, prezydent na czele państwa

II Republika Francuska istniała zdecydowanie najkrócej ze wszystkich. Jej powstanie było w zasadzie następstwem rewolucji lutowej, kiedy to abdykował i uciekł król Ludwik Filip, zaś oburzony lud spalił nawet jego tron. Utworzony został Rząd Tymczasowy, który 24 lutego 1848 roku proklamował republikę. Postanowiono o przyjęciu zasady powszechnego głosowania, które ponownie dotyczyło tylko mężczyzn. Wprowadzona została wolność prasy i stowarzyszeń, a w koloniach zniesiono niewolnictwo.

W wyniku przeprowadzonych wyborów wyłonione miało zostać Zgromadzenie Narodowe, które następnie miało opracować konstytucję. Wybory odbyły się w dniach 23 i 24 kwietnia 1848 roku, frekwencja wyniosła aż 84%. Sromotną klęskę poniosły w nich środowiska lewicowe. Zgromadzenie po raz pierwszy zebrało się 4 maja i potwierdziło proklamowanie republiki. Latem miała miejsce tzw. rewolucja czerwcowa, która została krwawo stłumiona. W samych walkach zginęło około 5 000 ludzi, w tym 4 000 powstańców, a później rozstrzelano kolejnych 1 500 robotników. 4 listopada 1848 roku przyjęta została konstytucja, ustanawiająca jako organ ustawodawczy Zgromadzenie Prawodawcze oraz jako organ wykonawczy prezydenta, który jednocześnie miał kierować rządem.

W pierwszych powszechnych wyborach prezydenckich zdecydowanie zwyciężył Ludwik Napoleon Bonaparte, otrzymawszy niemalże 75% głosów (5,5 mln). Stopniowo umacniał on swoją pozycję, by ostatecznie 2 grudnia 1851 roku, dokładnie w rocznicę koronacji Napoleona I, przeprowadzić zamach stanu. Około 250 posłów zostało aresztowanych. Ludwik Napoleon rozwiązał parlament. Bunty i powstania zostały stłumione. W rozpisanym zaś na 21 – 22 grudnia 1851 roku plebiscycie aż 92% głosujących poparło działania Ludwika, zaś kolejny plebiscyt z 21 – 22 listopada 1852 roku przywrócił we Francji cesarstwo. Ustrój republikański ponownie musiał zaczekać. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat kolonii francuskich?

Republiki Francuskie od końca XIX wieku

III Republika – okres od wojny z Prusami do państwa Vichy

III Republika została we Francji ustanowiona po przegranej wojnie z Prusami, która miała miejsce w latach 1870-1871. W wyniku tego konfliktu Francja utraciła Alzację i Lotaryngię. Dopiero w roku 1875 udało się uchwalić nową konstytucję znacznie zmieniającą dotychczasowy sposób rządzenia państwem. Ustrojowo Francja miała stać się republiką parlamentarną. Parlament miał być dwuizbowy i składać się z Izby Deputowanych i Senatu. Z kolei za władzę wykonawczą odpowiadać miał prezydent (wybierany przez parlament) oraz powoływany przez niego rząd.

Trzeba podkreślić dość dużą niestabilność systemu politycznego Francji w pierwszych latach istnienia III republiki. Uśredniając kolejne rządy, nie były bowiem w stanie przetrwać nawet 9 miesięcy. Koniec XIX wieku i początek XX to lepsze lata dla Francji pod względem polityki międzynarodowej. Francuskie imperium kolonialne ponownie się powiększyło, zaś z I wojny światowej Francja wyszła wzmocniona, w jej granice powróciły Alzacja i Lotaryngia. Jednakże niestabilność systemu politycznego w państwie była nadal znacząca.

Koniec istnienia III republiki w oczywisty sposób wiąże się z początkiem II wojny światowej. Po jej rozpoczęciu przez nazistowskie Niemcy Francja pomimo formalnego wypowiedzenia wojny nie przystąpiła do działań wojennych. Istnienie III Republiki kończą dwa wydarzenia: podbicie państwa przez III Rzeszę, co stało się faktem w czerwcu 1940 roku oraz to, że proklamowane przez marszałka Philippe Pétaine’a zostało kolaboracyjne państwo ze stolicą w Vichy.

IV Republika – okres od II wojny światowej do kryzysu lat 50., konflikty w koloniach

Początki IV Republiki we Francji były trudne. Po zakończeniu II wojny światowej społeczeństwo francuskie postawiono przed wyborem: kontynuacja funkcjonowania państwa w formacie znanym z III republiki, czy tworzenie całkowicie nowej konstrukcji? Na 21 października 1945 roku rozpisano referendum, w którym Francuzi mieli się wypowiedzieć w tej sprawie. Rezultat był miażdżący: aż 96,4% głosujących sprzeciwiła się kontynuowaniu III republiki. Trzeba było na nowo rozpocząć prace nad konstytucją. Zostały one zakończone przez Zgromadzenie Narodowe w kwietniu roku 1946. Konstytucja miała zostać zatwierdzona w kolejnym referendum, jednakże 5 maja projekt został przez Francuzów odrzucony. Powrócono zatem do prac.

Kolejne referendum odbyło się 13 października i tym razem większością głosów (aczkolwiek zwykłą: 9 mln za, 7,8 mln przeciw 7,8 mln wstrzymujących się) konstytucja została przyjęta. Weszła w życie 27 października i to na ten dzień datuje się początek istnienia IV Republiki. Zmienił się nieco system rządów. W dalszym ciągu parlament był dwuizbowy, jednakże były to wtedy Zgromadzenie Narodowe i Rada Republiki, przy czym ten drugi organ dysponował mniejszym zakresem kompetencji. W dalszym ciągu to parlament wybierał prezydenta, natomiast na czele rządu stał premier. Ponownie niestabilnością wykazał się system polityczny: w ciągu całego okresu istnienia IV republiki Francja miała aż 24 rządy. Zagorzałym krytykiem ówczesnego systemu partyjnego był Charles de Gaulle.

IV Republika miała na swoim koncie kilka sukcesów międzynarodowych, w roku 1949 stała się bowiem jednym z założycieli NATO, zaś w roku 1957 współuczestniczyła w tworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Jednak lata 50. XX wieku to dla Francji głównie czas kryzysu. Główną „przyczyną” były coraz silniej zaznaczające się dążenia niepodległościowe kolonii francuskich. Od imperium odpadły Indochiny. Na niepodległość zaczęły wybijać się kolonie afrykańskie. W Algierii w 1954 roku wybuchło powstanie. W kontekście ostatniej sprawy doszło nawet do tego, że kiedy zmęczona wojną Francja chciała usiąść z Algierczykami do stołu rokowań, znajdujące się na miejscu wojska Francji wypowiedziały posłuszeństwo rządowi. Na scenie ponownie pojawił się Charles de Gaulle, któremu powierzono stanowisko premiera, jednocześnie upoważniając go do stworzenia nowej konstytucji. Nową ustawę zasadniczą w referendum z 28 września 1958 roku poparło aż 17,6 mln głosujących przy 4,6 mln głosów przeciw. IV Republika przestała istnieć.

Ostatnia jak dotąd, V Republika Francuska

Licznik Republik Francuskich na razie zatrzymał się na cyfrze pięć. Wspomniana powyżej konstytucja po raz kolejny zmieniła balans, jeżeli chodzi o zakres kompetencji, jakie nadawała poszczególnym organom państwowym. Dwuizbowym parlamentem są od tej pory Zgromadzenie Narodowe oraz Senat. Kompetencje tych izb zostały jednak ograniczone na korzyść prezydenta. Sam de Gaulle w roku 1959 został prezydentem Francji. Angażował się w działania związane z wojskowością, np. w budowę francuskich sił nuklearnych. Z drugiej strony w roku 1966 zadecydował o wycofaniu Francji ze struktur militarnych NATO, twierdząc, że zostały one opanowane przez Anglosasów. De Gaulle rządził Francją do 28 kwietnia 1969 roku, kiedy podał się do dymisji. Jej przyczyną była porażka w referendum jego pomysłu dotyczącego planów reform ustrojowych.

Po Charlesie de Gaulle’u V Republika miała jak do tej pory 7 prezydentów. Warto poświęcić chwilę postaci Jacquesa Chiraca, który na początku swojej prezydentury dążył do porozumienia z innymi państwami zachodnimi, czego wyrazem był częściowy powrót Francji do wojskowych struktur NATO. Z drugiej strony wydarzenia, jakie miały miejsce w kontekście inwazji USA na Irak sprawiły, że Jacques Chirac wespół z Gerhardem Schröderem znaleźli się na przeciwległym biegunie wobec Stanów Zjednoczonych oraz ich ówczesnych sojuszników, w tym Polski. Za Jacquesa Chiraca (w roku 2000) została skrócona kadencja prezydenta, z 7 do 5 lat. Od zakończenia jego drugiej kadencji wydaje się, że Francja powróciła do znanej już z historii niestabilności politycznej, gdyż jak dotąd żaden z kolejnych prezydentów nie został ponownie wybrany.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. B. Bankowicz, M. Bankowicz, A. Dudek, Leksykon historii XX wieku, Kraków 2001.
2. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum, Warszawa 1999.
3. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.