Kolonializm w XIX wieku - daty, miejsca, państwa, przyczyny

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Kolonializm w XIX wieku: przyczyny i strategie kolonialne, ich skutki

Dlaczego w ogóle państwa, zwłaszcza europejskie zdecydowały się na kolonizowanie innych kontynentów? Przyczyny były tutaj rożnej natury: od ideologicznych poprzez nacjonalistyczne aż do stricte ekonomicznych. Inne od europejskiego kontynenty uważano za barbarzyńskie, ogarnięte ciemnotą, którym Europa powinna była przywieźć cywilizację. Czasem mieszkańcy innych lądów byli wręcz nazywani dzikimi wężami, którzy swoją pracą powinni okazywać najeźdźcom wdzięczność za ich opiekę i kierowanie przez nich ich losami.

Jak określił to w roku 1883 polityk francuski Jules Ferry „rasy wyższe mają prawa w stosunku do ras niższych, mają prawa, gdyż mają obowiązki, mają obowiązek cywilizowania ras niższych” (Chwalba, s. 535). Koncepcja dzielenia ras na wyższe i niższe były zresztą wtedy popularne także wśród polityków brytyjskich. Uważano, że niższe rasy w imię rozwoju powinny udostępniać swoje dobra wyższym w imię swojego własnego późniejszego rozwoju, który dokona się właśnie dzięki rasom wyższym. Rasa biała miała podarować im trzy C: christianity, civilisation, commerce. Z kolei znany nam autor Księgi Dżungli Rudyard Kipling ukuł w tym kontekście określenie „brzemienia białego człowieka”, który powinien wziąć na siebie to brzemię i podbić zwłaszcza ludy afrykańskie dla ich własnego dobra.

Na pewnym etapie posiadanie kolonii stało się dla państw kwestią nie tylko ambicji, ale i honoru. Uważano, że te z państw, które nie będą ich posiadać nie będą się liczyć na arenie międzynarodowej. W kontekście powszechnej walki o kolonie, do której dołączały kolejne państwa w tle była zarówno polityka, jak i gospodarka. Z jednej bowiem strony podbite tereny miały znaczenie ekonomiczne: stawały się znaczącym źródłem tanich surowców, nierzadko cennych (jak szlachetne kamienie i złoto), z drugiej zaś powstawanie kolonii tworzyło nowe rynki zbytu dla rodzimych towarów. Zajęte terytoria zaczynały również służyć państwom kolonialnym za bazy wojskowe, które można wykorzystać do dalszej ekspansji, jak i do konkurowania na danym obszarze z innymi państwami. Szczególnie ważne były tutaj przyczółki, takie jak Gibraltar, Malta, Suez, Singapur, Wyspy Midway i Guam.

Państwa kolonialne przyjmowały różne strategie postępowania z podporządkowanymi terytoriami. Wielka Brytania z reguły nie modyfikowała lokalnych praw, chyba że uznawała je za skrajnie barbarzyńskie, jak np. kamienowanie kobiet lub utrudniające handel. Celem tego państwa było osiągnięcie jak największych korzyści, przy czym na modernizację na miejscu przeznaczano tylko tyle, ile naprawdę było niezbędne. Zdarzało się, że urzędnikami w administracji kolonialnej zostawały osoby miejscowe, tak działo się chociażby w Indiach. W pewnym zakresie szanowano czasem lokalne tradycje.

Zupełnie inny model postępowania prezentowała Francja, opowiadająca się za rządami scentralizowanymi. Miejscowi mieli uczyć się języka francuskiego i przejmować kulturę francuską oraz kształtować w sobie dumę z przynależenia do imperium francuskiego. Do momentu zmiany nastrojów w tym względzie w samej Francji szła za tym także chrystianizacja zajętych terytoriów. Od strony Francji nazywano to wypełnianiem jej posłannictwa cywilizacyjnego. Również Portugalia opowiadała się za jak najsilniejszą asymilacją kulturową oraz chrystianizacją miejscowej ludności, jednakże ze względu na dysponowanie znacznie mniejszymi środkami ich kontrola nad koloniami była jednak słabsza.

Kolonializm w XIX wieku: nowy kształt świata

Wojny kolonialne

Ważnym elementem okresu kolonializmu były toczone w tym czasie wojny. Kilka z nich wartych jest przytoczenia. Przede wszystkim należy tu wspomnieć o wojnach burskich. Burowie byli potomkami holenderskich osadników, którzy zamieszkiwali jeszcze od XVII-XVIII wieku Kraj Przylądkowy (od Przylądka Dobrej Nadziei). „Wsławili się” między innymi wojnami z Zulusami, w tym pod wodzą słynnego Czaki. Na mocy ustaleń kongresu wiedeńskiego z 1815 roku Kraj Przylądkowy znalazł się w strefie wpływów Wielkiej Brytanii.

Jedną z kości niezgody pomiędzy Burami a Wielką Brytanią było zniesienie niewolnictwa przez tą drugą, chociaż generalnie Burowie chcieli zachować niezależność i niepodległość. Sprzeczne interesy doprowadziły do pierwszej wojny burskiej w latach 1880-1881. Zwyciężyli w niej Burowie, zaś dowódca brytyjski George Colley zginął. Do drugiej wojny burskiej doszło już na przełomie wieków, w latach 1899-1902. Burowie nie mieli już szans przeciwstawić się znacznie liczniejszej armii brytyjskiej i ostatecznie ulegli, zaś około 100 000 z nich zostało przez Brytyjczyków uwięzionych w miejscach, które obecnie nazwalibyśmy obozami koncentracyjnymi.

Innym interesującym, aczkolwiek krótkim konfliktem, również z przełomu wieków była wojna amerykańsko-hiszpańska. USA wielokrotnie oferowały Hiszpanii kwoty rzędu 100-140 mln dolarów za Kubę, ta jednak odmawiała. Dlatego wybuch powstania na tej wyspie przeciwko reżimowi hiszpańskiemu był Stanom Zjednoczonym wybitnie na rękę. Pretekstem do otwartej wojny mogła stać się eksplozja zacumowanego w Hawanie krążownika Maine (15 lutego 1898). Kongres USA 19 kwietnia upoważnił nawet prezydenta do użycia siły zbrojnej, jednakże paradoksalnie to Hiszpania pierwsza wypowiedziała wojnę, którą ostatecznie przegrała. Zakończył ją podpisany w Paryżu 10 grudnia 1898 traktat, na mocy którego Kuba uzyskała niepodległość, a Hiszpania utraciła na rzecz USA Portoryko, Guam oraz Filipiny (za 20 mln dolarów).

Podział kolonialny świata pod koniec XIX wieku: terytoria

Pod koniec wieku, kiedy zakończyły się wojny kolonialne oraz ostatecznie skolonizowana została Afryka ustalony został nowy podział świata, w którym prym wiodły mocarstwa kolonialne. W kontekście podziału kontynentu afrykańskiego duże znaczenie miał tutaj traktat w Londynie, który został podpisany 21 marca 1899 roku i na mocy którego ustalone zostały wpływy Wielkiej Brytanii i Francji na tym kontynencie. W roku 1900 całkowity obszar wszystkich kolonii wyniósł 72,9 mln km², co dawało 54,9% całkowitej powierzchni lądów. Liczba ludności kolonii stanowiła 35,2% istniejącej wtedy ludności na świecie.

Zdecydowanie najwięcej terenów znalazło się pod panowaniem Wielkiej Brytanii: 33 mln km^2. Kolonie tego państwa znajdowały się na każdym kontynencie, co czyniło z niej państwo „niezachodzącego słońca”. W celu zagwarantowania swojego panowania Wielka Brytania rozwinęła olbrzymią flotę wojenną, której używała także jako narzędzia do wywierania nacisków gospodarczych i politycznych. Tak narodziła się tzw. dyplomacja kanonierek.

Następna w kolejności mocarstw kolonialnych była wtedy Francja, której imperium obejmowało ponad 10 mln km². Francja posiadała wtedy kolonie na wszystkich kontynentach za wyjątkiem Ameryki Północnej, najwięcej z nich znajdowało się w Azji i Afryce. Kolejne państwa europejskie z koloniami to Holandia i Belgia. Terytoria zamorskie tych państw miały powierzchnię około 2 mln km². Pewną ilość kolonii posiadały także Niemcy: w Afryce, w Oceanii, odkupiły też od Hiszpanii kilka wysp, w tym Karoliny, Mariany i Wyspy Marshalla. Do europejskich państw kolonialnych stopniowo dołączały nowe: Japonia i Stany Zjednoczone.

Z kolei niegdysiejszym potęgom kolonialnym, Portugalii i Hiszpanii, do końca XIX wieku udało się zachować jedynie część swoich dawnych imperiów. Portugalia zachowała zwłaszcza część posiadłości w Azji, natomiast Hiszpanii zostały tylko mniej znaczące tereny w Afryce i Ameryce Środkowej.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
2. A. Kosidło, Kolonializm-konsekwencje dla Afryki, „Dzieje Najnowsze”, Rocznik XLIV, 2012.
3. J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.