Nie tylko Thor i Loki – jakich bogów czcili starożytni Skandynawowie

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Źródła wiedzy o mitach skandynawskich

Mity skandynawskie w literaturze starożytnej i średniowiecznej

Wiedzę o przedchrześcijańskich wierzeniach Skandynawów zawdzięczamy średniowiecznym autorom islandzkim: Anonimowi, który spisał tzw. Eddę Starszą (Poetycką) oraz Snorriemu Sturlusonowi, autorowi Eddy Młodszej (Prozaicznej). Poza tym istnieją sporadyczne wzmianki w kronikach i na kamieniach runicznych znajdowanych na terenie Skandynawii i terenów podbijanych przez jej mieszkańców. Do pewnego stopnia możemy się opierać również na źródłach odnoszących się do Germanów kontynentalnych, spisanych tysiąc lat wcześniej przez Rzymian. To daje pewne wyobrażenie o ciągłości wierzeń germańskich. Najwięcej znajdziemy w dziele rzymskiego historyka Tacyta „De origine et situ Germanorum” (O pochodzeniu i kraju Germanów) z przełomu I i II w. n.e.

Poza tym wiele wierzeń i pomniejszych istot ze starej mitologii przetrwało do czasów współczesnych. Słynnym przykładem może być Islandia, w której podobno 54% mieszkańców wierzy w istnienie elfów. (por. Warren R., 2017, https://www.nationalgeographic.com/travel/article/believes-elves-exist-mythology, dostęp 05.10.2021) Dodatkowo popularność ruchu neopogańskiego sprawia, że istnieją współcześni wyznawcy (a zarazem znawcy) bogów skandynawskich.

Pochodzenie mitów Skandynawskich

Tak jak inni mieszkańcy Europy i Bliskiego Wschodu Skandynawowie odziedziczyli epicki świat bogów i bohaterów po wspólnych przodkach z przełomu epoki neolitu i brązu. To wtedy obszar dzisiejszej Europy został zdominowany przez ludy posługujące się językami indo-europejskimi. Prawdopodobnie około 5000 lat temu przodkowie Skandynawów pojawili się na terenie południowej Szwecji. Przynieśli ze sobą kulturę znacząco różniącą się od wierzeń i praktyk wcześniej zamieszkujących tu Samów. 

W okresie ekspansji Germanów na kontynent Europę, a następnie morskiej ekspansji wikingów na zachód, ich mitologia ulegała dalszym przekształceniom i zróżnicowaniu. Większość historii mitologicznych, jakie przetrwały do naszych czasów została spisana dopiero w średniowieczu (XIII wiek).

Do dziś można zauważyć wiele podobieństw mitologii skandynawskiej z wierzeniami innych ludów Europy i Bliskiego Wschodu. Na przykład Thor to dosłownie bóg piorunów. Ma cechy greckiego Zeusa, słowiańskiego Peruna i indoirańskiego Rudry. Słynny francuski antropolog i specjalista od mitologii porównawczej przyrównywał go też do rzymskiego Wulkana. Młot (słynny młot Thora!) może być przecież bronią kowala bardziej niż możnego wojownika. (Dumezil G., 1973: s. 5)

Są też różnice. Bogowie Skandynawów wydają się nie być tak potężni, jak bóstwa Babilonu czy nawet Greków. Są śmiertelni (chociaż dyskusyjne jest, na ile, bo np. odcięta głowa nie musi oznaczać śmierci bóstwa) i zależni od losu. Wieczną młodość zawdzięczają złotym jabłkom, których dostarcza bogini młodości Idunn. Muszą ulegać starszym siłom, potężniejszym od nich samych.

Pochodzenie i los dziewięciu światów

Mitologiczna przestrzeń

Osią kosmosu starożytnych Skandynawów jest ogromny jesion Yggdrasil (Drzewo Strasznego, kojarzone z Odynem). Drzewo codziennie jest podlewane przez boginie losu Norny wodą ze źródła Urd. (por. Maciszewski R., 2004: s.  16-17) Dzięki temu wszechświat nie ulega ostatecznemu zniszczeniu. Na drzewie i wokół niego rozmieszczone jest dziewięć światów:

• Asgard – kraina bogów zwanych Asami lub Aesirami. Tu panuje Odyn
• Wanaheim – kraina Wanów, bóstw przyrody, płodności i pokoju
• Alfheim – kraina Alfów (Elfów)
• Muspell – kraina ognia
• Jötunheim – królestwo lodowych olbrzymów, zwanych też jötunami lub thursami
• Niflhel (Nilfheim lub po prostu Hel) – kraina zmarłych, pod władaniem mrocznej bogini Hel. W opowiadaniach o powstaniu świata jest też krainą wiecznych lodów.
• Nidavellir lub Myrkheim lub Svartalfheim – kraina krasnoludów, zwanych też mrocznymi Elfami.
• Kraina lodów na najdalszej północy.
• Midgard – królestwo ludzi. Kraina krasnoludów jest prawdopodobnie częścią Midgardu.

Według niektórych mitów każdy korzeń Yggdrasila ma początek w innym ze światów. Ale tak naprawdę nikt nie wie na pewno. W każdym razie przynajmniej jeden jest zapuszczony w wody Nilfheimu, gdzie podgryzają go węże, wywodzące się od prawęża Grafwitnira oraz smok Nidhogg. Nic jednak nie może powalić wielkiego Yggdrasila. (Szrejter A., 1997: s. 28)

Mitologiczny czas

Przed erą bogów i ludzi światy były puste, panował chaos. Z Muspell buchały płomienie ognia, z Nilfsheimu ziało przerażające, lodowate zimno. Pośrodku była Ginnungagap (Magiczna Otchłań). Gdy płomienie dotarły do lodu, uległ on stopieniu. Z tych kropli powstał pierwotny ocean, który okala nasz świat. Z oceanu wyłonił się lodowy olbrzym Ymir, który dał początek jötunom. Następnie powstała święta krowa Audumbla. Krowa, która żywiła się, liżąc bryły lodu, wykarmiła olbrzyma swoim mlekiem, dzięki czemu nabrał sił i zrodziły się z niego inne istoty. Te dały początek olbrzymom ognia i lodu.

Potem Audumla zaczęła lizać gigantyczny blok lodu, z którego wyłonił się Buri, praprzodek bogów, posiadający moc magiczną. Zrodził z siebie Bura, używając magii i oddalił się z tego świata. Bur porwał olbrzymkę Bestlę, żeby była jego żoną. To oni zostali rodzicami pierwszych Asów – Odyna, Wilego i We.

Razem z narodzeniem się synów Bura zaczyna się opanowanie pierwotnego chaosu. Asowie są bogami kosmicznego porządku. Pokonują siły żywiołów, reprezentowane przez Ymira jego potomków.

Dlatego Asowie są w konflikcie z  jötunami.

Gdy Wili, We i Odyn dorośli zabili Ymira, a z jego ciała uformowali świat, jaki znamy. Z korpusu powstał ląd stały – Midgard, później oddany ludziom, z czaszki niebo, z mózgu chmury, z krwi morza, a z kości góry. Bogowie wyznaczyli też czas, puszczając w ruch pojazdy słońca i księżyca, później dając je rodzeństwu: Soli i Maniemu.

Czas bogów ma zamknąć wielka bitwa Ragnarok, której początek będzie obwieszczony przez pianie trzech kogutów i inne znaki wskazujące na zaburzenie porządku. Po bitwie świat zostanie odtworzony przez tych, którzy przetrwają.

W świecie zbudowanym przez bogów pojawiły się elfy, które wzniosły swoje świetliste królestwo na chmurach. Na ich wzór bogowie sklecili z kości Ymira krasnoludów, nazwanych też ciemnymi elfami, bo nie mogły przebywać na słońcu. To wszystko działo się przed powstaniem ludzi. Tymczasem rozrósł się ród bogów i przybyło im sprzymierzeńców. Sprawdź także ten artykuł o trollach i krasnoludach z mitologii skandynawskiej.

Różnorodność istot

Każda szanująca się mitologia mówi o więcej niż jednym rodzaju istot rozumnych. Jednak w wielu religiach istoty te są z pogranicza świata duchów. Skandynawowie mieli tę część świata wyjątkowo rozbudowaną, namacalną i uporządkowaną. Cały ich świat jest silnie powiązany z przyrodą. Nawet bogowie są raczej zdolnymi magami niż istotami niezależnymi od praw przyrody. (por. Kvideland R., 1988: s. 9)

• Elfy (alfar) – skandynawskie istoty kryjące się pod tą nazwą żyją bardzo długo – dlatego mają większą wiedzę niż ludzie. Między czasem sag a współczesnymi wyobrażeniami ludowymi obraz elfów zmieniał się wiele razy. Dawne elfy miały królestwo wśród chmur, ludowe żyją raczej w lesie lub w górach. Można je spotkać tańczące w kręgu. Elfy potrafią być przyjazne, ale jeżeli ktoś je źle potraktuje, mogą spowodować u niego chorobę lub zesłać urok. Elfi król, który upodoba sobie ludzką dziewczynę, może ją oczarować, tak że nie będzie ona w stanie wrócić do swoich. (por. Kvideland R., s: 216)
• Krasnoludy (dvergr)– zwane też karłami, ciemnymi elfami; są niezbyt ładne, noszą długie brody. Kryją się pod ziemią, ponieważ światło słoneczne zamienia je w kamień. Są za to bardzo mądre i uzdolnione manualnie. To one dostarczają bogom cudownych wyrobów. Krasnoludy m.in. wykuły miecz Thora – Mjölnir. (por. opowieść o darach krasnoludów - Szrejter A.: s. 49-54)
• Jötunowie (jötnar) – często ich nazwę tłumaczy się jako „giganci” lub „olbrzymy”. To prastare prymitywne istoty żyjące w górach. Domy wykuwają w lodowcu lub w skale. Również wytwarzają prymitywne przedmioty, ale nie tak precyzyjne, jak krasnoludy. (Maciszewski R.: s. 52) Zwykle są opisywane jako brzydkie i nieokrzesane, ale wcale nie muszą takie być. Przykładem jest piękny i sprytny Loki albo mędrzec Mimir (chociaż niektórzy zaliczają go do Wanów – por. Szrejter A.: s. 42). Mitologiczni jötunowie stali się inspiracją dla trolli – popularnych istot ze skandynawskich wierzeń ludowych.

Oprócz tego istnieje wiele innych istot, jak potwory morskie (słynny Kraken), zwodnicze „duchy” wód lądowych np. nokken czy nisse – przypominający polskiego krasnoludka. Nie można też zapominać o Walkiriach – wysłanniczkach Odyna, które pojawiają się na polach bitew i decydują, kto z poległych ma pójść do Walhalli.Ważną rolę w mitologii nordyckiej odgrywają również zwierzęta. Przede wszystkim: konie, wilki, niedźwiedzie, drapieżne ptaki (zwierzęta z nordyckich mitów to temat na osobny artykuł).

Bogowie i ludzie

Asgardczycy, Wanowie i Loki

Wanowie są przez wielu badaczy uważani za pozostałość starszych wierzeń. To bogowie urodzaju, płodności i przyrody. Do tego rodu należą bóg morza Njord oraz jego dzieci Frey i Freya. Do Wanów zalicza się też złotą boginię Gullweig – patronkę bogactwa. To ona stała się przyczyną wojny między dostatnimi Wanami i wojowniczymi, ale bardziej prymitywnymi Asami. Gullweig jest też uważana za pionierkę alchemii. Kiedy przybyła do Asgardu jako posłanka, Asowie próbowali ją trzy razy spalić, ale za każdym razem wychodziła z płomieni jeszcze piękniejsza. W tej opowieści zakodowany jest proces hartowania złota. Tu warto zaznaczyć, że taki zakodowany przepis lub magiczna formuła są bardzo częstym zabiegiem w mitach skandynawskich.

Po wojnie Wanowie i Asowie postanowili zawrzeć pokój. Frey, Freya i Njord zamieszkali w Asgardzie. Jednak Frey raczej trzymał się z elfami niż z bogami. Z Asgardu Mimir i Hönir udali się do Wanaheimu. (Szrejter  A.: s. 40) Ten ostatni jest czasem utożsamiany z bogiem Wilim, bratem Odyna. Według niektórych wersji mitu miał pomagać Odynowmi stworzyć pierwszych ludzi, obdarować ich boską inspiracją. Co ciekawe imię Wilego dosłownie znaczy „wola”, podczas kiedy Hönirowi przypisuje się niezdecydowanie. Byłby więc odwrotnym aspektem Wilego.

Loki to chyba najbardziej intrygująca postać z nordyckiego panteonu. Według mitologii skandynawskiej nie jest on ani Wanem, ani Asem. Rodzicami Lokiego byli jötunowie Farbauti i Laufeyja. (Maciszewski R.: s. 51)

Loki jest bogiem przewrotnym. Pomaga Asom, ale potrafi też sprowadzić na nich nieszczęścia. W końcu po sprowadzeniu śmierci na jednego z synów Odyna – Baldra, został spętany i porzucony w nadmorskiej grocie, gdzie żmija sączy mu jad na twarz aż do ostatniej bitwy – Ragnarok. Nie jest całkiem dobry ani całkiem zły. Współczesny znawca mitów nazwałby go raczej „tricksterem” - bogiem przecherą, którego zadaniem jest łamanie ustalonych zasad, dzięki czemu świat ulega zniszczeniu i może się odtworzyć. Jako jötun jest siłą chaosu, pod kontrolą strażników porządku – Asów.

Miejsce ludzi w mitologii Skandynawskiej

Ludzie powstają z kłód dwóch drzew – jesionu (ask), który stał się mężczyzną i wiązu (embla), które stało się kobietą. Bogowie obdarzają je życiem i rozumem. Jedne opowieści mówią, że twórcami pierwszej pary ludzkiej byli trzej synowie Bura – Odyn, Wili i We. Według innych Odynowi w tym dziele towarzyszą Hönir i Loki. (Szrejter A.: s. 19) Ludzie za życia służą bogom, ale też mogą liczyć na ich pomoc.

Po śmierci dusze wojowników trafiają do Walhalii, gdzie ucztują i trenują, czekając na Ragnarok. Część dusz bierze do swojego pałacu Freya. Natomiast dusze ludzi, którzy nie odznaczyli się niczym specjalnym wędrują do ponurej krainy Nilfheim, zarządzanej przez boginię Hel.

Tchnienie Odyna jest w ludziach boską cząstką, ale zwykłymi mieszkańcami Midgardu dużo bardziej przejmuje się Thor. To symbol jego młota wyznawcy noszą jako amulet na szyjach. On zaś jest zawsze gotów stanąć w ich obronie.

Bogactwo mitologii skandynawskiej nie pozwala na opowiedzenie wszystkiego w jednym artykule. Zainteresowanym polecam „Mitologię Nordycką” w interpretacji Neila Gaimana. W bibliotekach bez problemu powinno się znaleźć również książkę Artura Szrejtera „Mitologia Germańska”. Jeżeli kogoś naprawdę wciągnie ten temat, to warto zajrzeć do oryginalnych źródeł. Na przykład wydawnictwo Armoryka wydało w 2013 roku „Eddę starszą i młodszą”. Poza tym istnieje mnóstwo źródeł anglojęzycznych, również liczne podcasty i vlogi o tej tematyce, by wymienić tylko świetny Ocean Keltoi.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. George Dumezil, Gods of the Ancient Northmen, University of California Press 1973
2. Reimund Kvideland, Scandinavian folk believe and legend, Minneapolis 1988
3. Rafał Maciszewski, Mity skandynawskie, DiG 2004
4. Artur Szrejter, Mitologia germańska, Warszawa 1997
5. Rich Warren, More than half of this country believes in elfes for real, w: https://www.nationalgeographic.com/travel/article/believes-elves-exist-mythology, dostęp, 05.10.2021