O związkach Rusi Nowogrodzkiej i Kijowskiej z zachodem
Ruś powstała na styku wielu kultur i krain geograficznych. Wiadomo, że kulturowo i religijnie była związana z Bizancjum. Jednak zarówno władcy Kijowa jak i Nowogrodu mieli od początku również silne związki z zachodem. W czasach dominacji rosyjskiej ta część historii została trochę zapomniana. Dziś warto ją przywołać.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Rosji.
Z tego artykułu dowiesz się:
Początki i tożsamość Rusi
Mała Ruś i Wielka Ruś
Upowszechnienie nazwy Wielka Ruś w odniesieniu do północno-wschodniej części ziem ruskich przypada na XIV wiek. Jednak dopiero w XIX wieku zaczęto ją utożsamiać z Rosją, a nawet z Mateczką Rosją, dla której Ukraina (Mała Ruś) i Białoruś były jak dzieci. (por. Wóycicki K., 2021, https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/2145798,1,mala-rus-kontra-wielka-rus.read, dostęp 21.06.2021)
Rosja wracała i do dziś wraca do tej narracji za każdym razem, kiedy próbuje uzasadnić swoje historyczne prawo do tych ziem. Oczywiście państwa te mają częściowo wspólną historię i kulturę, ale prawda jest bardziej złożona. Pierwszymi, którzy zjednoczyli ludy ziem ruskich i którzy dali im nazwę byli prawdopodobnie wikingowie.
Rurykowicze
Za twórców państwa ruskiego uznaje się dynastię Rurykowiczów pochodzenia wareskiego. Od setek lat toczą się spory o prawdziwe pochodzenie Ruryka. Nie jest jasne, kogo nazywano Waregami, ale najbardziej prawdopodobne, że byli to przybysze ze Skandynawii. Takie początki przekazali sami Rusini w najstarszym latopisie, znanym jako „Powieść lat minionych”.
Mamy więc połowę IX wieku kiedy ludy zamieszkujące późniejszą Ruś, buntują się przeciw jakimś suwerenom wareskim i nie płacą im danin. Nie mogąc jednak dojść do ładu między sobą, szukają za morzem władcy, którzy nimi będzie sprawiedliwie rządził. Wybierają Ruryka. Ten godzi się przyjąć władzę i w 862 roku osiada w Ładodze (dziś Stara Ładoga), a jego dwaj bracia dostają swoje dzielnice ze stolicami w Izborsku i w Białym Jeziorze. Lud, którym rządzą, jest prawdopodobnie mieszanką Słowian wschodnich i Ugrofinów. Po śmierci braci Ruryk przejmuje władzę nad ich terytoriami i przenosi stolicę do Nowogrodu.
Kiedy Ruryk przejmował władzę na północy, dwaj towarzysze z jego drużyny, Askold i Dir, popłynęli Dnieprem w stronę Konstantynopola i po drodze przejęli władzę w mieście Kijów, należącym do wschodnich Polan. (Bazylow L., 1969: s. 26) Spekulacje czy byli to ci sami Polanie, z których wywodzili się Piastowie, zostawię na inną okazję.
Stąd mieli zorganizować w 866 r. wyprawę na stolicę Bizancjum, która skończyła się dla nich klęską. Askold i Dir zostali podstępnie zabici na rozkaz Olega, krewnego i następcy Ruryka, a Kijów przyłączono do jego księstwa. Wkrótce też została tu przeniesiona stolica państwa, które od tej pory nosi nazwę Wielkiego Księstwa Kijowskiego. W wyniku rozbicia dzielnicowego na znaczeniu zyskał Nowogród, w którym rozwinęło się coś na zasadzie demokracji mieszczańsko-bojarskiej.
Ruś Kijowska i Ruś Nowogrodzka na rozstajnych drogach
Między wschodem i zachodem
Na historię Rusi można patrzeć od strony słowiańskiej, ludów stepowych lub właśnie wikingowskiej. Zręby Rusi Nowogrodzkiej i Kijowskiej powstały wzdłuż tzw. szlaku wschodniego wikingów. Dlatego nie powinien dziwić fakt, że do czasu najazdów mongolskich był on ważnym elementem sieci łączącej wschód z zachodem i północ z południem.
Nie jest też jednoznaczne powiązanie Rusi z kościołem wschodnim. Jako datę chrztu Rusi Kijowskiej podaje się zwykle rok 988 lub 989. Jednak przyjmowanie chrześcijaństwa przez tutejszych władców (o ludności nie wspominając) było długim i skomplikowanym procesem. Prawdopodobnie już Askold i Dir przyjęli chrześcijaństwo w latach 60-tych IX wieku, a w Kijowie po raz pierwszy ustanowiono metropolię. Oleg przejął władzę, wykorzystując pogańską opozycję. Jego następcą był Igor Rurykowicz, który tolerował zarówno chrześcijan jak i pogan. Wdowa po Igorze - Olga, pełniąca regencję za małoletniości swojego syna Światosława, ochrzciła się w Konstantynopolu (957 r.). Jednak biskupów, mających chrystianizować jej poddanych sprowadziła z Niemiec. Światosław nie przyjął chrześcijaństwa, ale zrobili to jego synowie. Jeden z nich - Jaropełk również sprowadził biskupa z zachodu, który założył łacińską diecezję w Kijowie (977 r.). Głównym bohaterem ruskiego chrześcijaństwa, który przeprowadził oficjalny chrzest Rusi, stał się jednak ich przyrodni brat (z nieprawego łoża) – Włodzimierz. Znamienne, że przejął władzę z pomocą wikingów, a chrystianizację przeprowadził z pomocą Bizantyńczyków.
Nawet po rozpadzie kościoła w wyniku Wielkiej Schizmy Wschodniej (1054 r.) Ruś kijowska utrzymywała przyjazne stosunki z Rzymem. Przyjęcie obrządku cyrylo-metodiańskiego (a nie greckiego lub łacińskiego) dawało pewną autonomię, chociaż administracyjnie tutejsza wspólnota była podporządkowana Konstantynopolowi. Warto zwrócić na to uwagę. Jak widać, nawet granica między wschodnim i zachodnim kościołem nie była tutaj wyraźna ani oczywista.
Z politycznego punktu widzenia Ruś Kijowska również stanowiła państwo z pogranicza. Władcy mieli powiązania rodzinne ze Skandynawią. Utrzymywali kontakty zarówno ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, królami polskimi (nie zawsze zresztą pokojowe), czeskimi jak i skandynawskimi. Z drugiej strony bliskość Bizancjum miała duży wpływ na tutejszą kulturę. Chociaż warto dodać, że na przełomie X i XI wieku wpływy Konstantynopola sięgały do zachodniego cesarstwa Ottonów, a nawet do Norwegii.
Związki dynastyczne z władcami Europy
Włodzimierz I Wielki miał kilka żon. Znajdziemy wśród nich jedną Rusinkę, dwie Czeszki, jedną córkę cesarza bizantyjskiego i wreszcie, nieznaną z imienia wnuczkę zachodniego cesarza Ottona I. Jego syn i następca – Jarosław I Mądry ożenił się z księżniczką szwedzką – Ingegerdą. Małżeństwa ich córek pokazują, jak szeroką politykę dynastyczną prowadził ten władca. Wydano je za królów: Norwegii, Danii, Węgier, a nawet Francji.
Ciotka Jarosława była żoną władcy polski – Kazimierza I Odnowiciela.
Panowanie Jarosława uważa się za szczytowy okres rozwoju politycznego Rusi kijowskiej. (Bazylow L.: s. 32) Po jego śmierci, mimo spadku znaczenia książąt Rusi i feudalnego rozdrobnienia kraju, nadal praktykowano małżeństwa z władcami ościennych krajów. Szczególnie często spotykamy ruskie księżniczki na dworach Piastów. Również polscy książęta wydawali swoje córki za książąt ruskich. Na początku XIII wieku ośrodek władzy przeniósł się z Kijowa do Włodzimierza nad Klaźmą. W połączeniu z klęską zadaną ruskim wojskom przez Tatarów był to właściwie koniec Rusi Kijowskiej. Natomiast ciekawe były dalsze dzieje Nowogrodu Wielkiego. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat Włodzimierza Wielkiego?
Republika Nowogrodzka i miasta Hanzy
Jak wspomniałam wcześniej, Nowogród uniezależnił się od Kijowa w epoce rozbicia dzielnicowego. Ponieważ był położony bliżej wschodniego wybrzeża Bałtyku, nie ucierpiał tak bardzo na zdobyciu Konstantynopola przez krzyżowców. Nie był też bezpośrednim celem najazdów tatarskich. Chociaż został im podporządkowany politycznie.
Nie zagłębiając się w historię relacji Nowogrodu z Moskwą, zaznaczę tylko, że książęta moskiewscy dążyli do podporządkowania tych ziem. Dokonał tego ostatecznie Iwan III Srogi w 1478 roku.
Nowogród prowadził handel z Gotlandią. W obu miejscach istniały wzajemne przedstawicielstwa. Od lat 80-tych XII wieku był też oficjalną częścią związku miast hanzeatyckich. (Brzozowska Z.A., Leszka S.J., 2019: s. 122) Głównymi towarami eksportowymi Nowogrodu Wielkiego były futra gronostajów i soboli, a także ceniony, dobrej jakości wosk. W zamian mieszkańcy ruskiego księstwa mogli kupić delikatne tkaniny, takie jak aksamit czy atłas, wino i sól. Z miast hanzeatyckich napływały też do Nowogrodu kruszce – złoto, srebro i metale kolorowe. Poza tym niemieccy kupcy mieli okazję dostać tutaj towary sprowadzane z dalszego wschodu m.in. bawełnę i jedwab.
Można więc powiedzieć, że Nowogród jeszcze do XV wieku kontynuował, a nawet rozwinął tradycję wschodniego szlaku wikingów. Nie zdołały mu położyć kresu podboje tatarskie. Dopiero rozwój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i wcielenie Nowogrodu do Rosji zupełnie zmieniły dynamikę stosunków wschodu z zachodem.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Krzysztof Wóycicki, Mała Ruś kontra Wielka Ruś, Polityka 7.12.2021 (https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/2145798,1,mala-rus-kontra-wielka-rus.read, dostęp 21.06.2021)
- Ludwik Bazylow, Historia Rosji, 1969
- Zofia A. Brzozowska, Mirosław J. Leszka, Nowogród Wielki. Historyczno-kulturowy przewodnik po średniowiecznej republice, Łódź 2019