Operacja Paperclip - daty, kryptonim, cele, znaczenie, przebieg, osiągnięte korzyści
Operacja Paperclip, wcześniej znana jako Overcast, zakładała przerzucenie do USA niemieckich naukowców oraz specjalistów z różnych dziedzin. Trzeba również podkreślić, że byłych członków NSDAP czy nawet SS. Czyli osób odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne. Jednakże według Amerykanów przewidywany zysk przeważał nad moralnością. To kontrowersyjne przedsięwzięcie nadzorowane było przez amerykańskie służby specjalne i wojsko. Miało również duże znaczenie dla amerykańskiego programu rakietowego i kosmicznego.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii świata.
Z tego artykułu dowiesz się:
Operacja Paperclip – historia, najważniejsze osoby
Operacja Paperclip: istota i ewolucja programu
Czym była operacja Paperclip? Stany Zjednoczone postanowiły pozyskać nazistowskich specjalistów z różnych dziedzin, którzy po II wojnie światowej mieliby umożliwić zdobycie przewagi nad Japonią a później nad Związkiem Radzieckim. W dniu 6 lipca 1945 roku w Waszyngtonie Kolegium Szefów Połączonych Sztabów przyjęło tajne memorandum pt. Wykorzystanie niemieckich specjalistów z dziedziny nauki i techniki w Stanach Zjednoczonych.
W memorandum podkreślono, że ze względu na brak stopni naukowych wśród osób, które miały znaleźć się na „liście życzeń”, powinno się je określać ogólnie jako wybitnych specjalistów, a nie naukowców. W dokumencie zapisano również, że do USA nie powinni trafić zbrodniarze wojenni, nie trzymano się jednak później tej zasady. Istotne znaczenie miała tutaj postać majora Roberta Stavera, jednego z głównych twórców programu, który uważał, że przyszła wartość pozyskanych osób przeważa nad ich winami z czasu wojny. Staver stawiał zatem na zysk. To dzięki niemu do USA trafiła pierwsza grupa inżynierów związana z projektem V2.
Pierwotnie program nazwano Overcast, dopiero 8 miesięcy później zaczęto używać sformułowania Operacja Paperclip. Stała się ona elementem walki z ZSRR, który również „polował” na byłych nazistowskich specjalistów. Uważano wtedy, że w związku z zagrożeniem ze strony komunizmu przejmowanie się nazizmem powinno było zejść na dalszy plan. Przerzucenie do USA niemieckich naukowców stało się możliwe dzięki wydanej 4 marca 1946 roku dyrektywie. W sierpniu Harry Truman zaaprobował kolejną dyrektywę zwiększającą ilość specjalistów, którzy wraz z rodzinami mogli przybyć do USA do 1000.
Operacja budziła sprzeciw kręgów naukowych w USA. Pod koniec roku 1946 przeciwko niej zaprotestował Albert Einstein, zaś ponad 40 naukowców wystosowało list do prezydenta Trumana. Na początku lat 50. projekt został rozdzielony pomiędzy wojsko i amerykańskie służby specjalne: działającą w ramach NATO (a więc z oczywistymi ograniczeniami) Joint Intelligence Objectives Agency, a CIA, której takie ograniczenia nie dotyczyły. Pierwsza gałąź programu została nazwana Obronny Program Imigracji Naukowców, zaś gałąź, nad którą pieczę sprawowały służby specjalne, nosiła nazwę Program Interesu Narodowego.
Najważniejsze pozyskane (i wybitnie kontrowersyjne) osoby i ich znaczenie
Operacja Paperclip objęła znacznie większą grupę osób, niż słynny Wehrner von Braun (o którym będzie mowa później) oraz ludzi z nim związanych w kontekście programu rakietowego III Rzeszy, a następnie analogicznego programu USA. Annie Jacobsen wymienia listę osób, członków SS, NSDAP itp. jakie zostały pozyskane przez Stany Zjednoczone w ramach Paperclip wraz z ich funkcjami. Poniższa lista zawiera oczywiście tylko najważniejsze nazwiska.
| Imię i nazwisko | Funkcja w III Rzeszy | Funkcja i zakres obowiązków w USA i/lub w ramach Operacji Paperclip |
|---|---|---|
| Otto Ambros | Chemik w IG Farben, współtwórca sarinu, szef komitetu ds. broni chemicznej, dyrektor IG Farben w Auschwitz oraz fabryki gazów bojowych w Dyhenfurcie | Po opuszczeniu więzienia (został skazany w procesie norymberskim) pracownik koncernu chemicznego W. R. Grace oraz Departamentu Energii USA |
| Kurt Debus | Kierował testami poligonowymi rakiet V | Początkowo w zespole Wehrnera von Brauna w Fort Bliss, pierwszy dyrektor Centrum Kosmicznego Johna F. Kennedy’ego |
| Generał Walter Dornberger | Odpowiedzialny za produkcję rakiet V, szef personelu w fabryce w Nordhausen | Internowany przez Brytyjczyków, przekazany USA, pracownik amerykańskich sił powietrznych, przedsiębiorstwa Bell Aircraft Corporation, konsultant Kolegium Szefów Połączonych Sztabów w dziedzinie pocisków kierowanych |
| Richard Kuhn | Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii, wykładowca w Instytucie Cesarza Wilhelma | Pracownik Centrum Medycyny Lotniczej w Heidelbergu, członek grupy generała Charlesa Loucksa zajmującej się produkcją sarinu |
| Georg Rickhey | Dyrektor naczelny fabryki Mittelwerk w Nordhausen | Pracownik Wright Field, po oskarżeniu przez Hermanna Nehlsena o zbrodnie wojenne odesłany do Niemiec, w procesie Dora-Nordhausen został uniewinniony |
| Arthur Rudolph | Dyrektor wykonawczy w Mittelwerk, w Nordhausen | Pracownik Fort Bliss, współtwórca rakiet Pershing, kierownik projektu Saturn V. |
| Dr Siegfried Ruff | Dyrektor Wydziału Medycyny Lotniczej w niemieckiej stacji eksperymentalnej w Berlinie, nadzorował eksperymenty medyczne w Bloku Eksperymentalnym nr 5 w Dachau | Pracownik Centrum Medycyny Lotniczej Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych w Heidelbergu, uniewinniony w procesie norymberskim |
| Walter Schieber | Zajmował się produkcją sarinu i tabunu, członek osobistego sztabu Himmlera | Pracował w Heidelbergu, (grupa Loucksa) oraz m.in. dla CIA |
| Dr Hubertus Strughold | dyrektor Instytutu Badawczego Medycyny Lotniczej w Berlinie | Pracownik w Centrum Medycyny Lotniczej w Heidelbergu oraz w Szkole Medycyny Lotniczej w Teksasie, uważa się go za „ojca medycyny kosmicznej” |
Wernher von Braun – nazistowski naukowiec w służbie USA
Rola w III Rzeszy, zbrodnie wojenne, pierwszy kontakt z USA
Jednej osobie, która skorzystała na Programie Paperclip warto poświęcić więcej miejsca. Był to Wehrner von Braun, który w III Rzeszy kierował programem produkcji rakiet V2. To z jego inicjatywy w czasie, kiedy kierował pracami w fabryce Mittelwerk w okolicach Nordhausen założono obóz koncentracyjny Mittelbau-Dora, w którym przetrzymywano około 60 000 robotników przymusowych, zmuszanych do wycieńczającej pracy w fabryce. Za zbyt powolną pracę więźniowie byli wręcz bici na śmierć. Szacuje się, że z różnych przyczyn w obozie zmarło 25 000 ludzi.
W momencie zbliżania się Armii Czerwonej von Braun zaczął obawiać się o swoje życie. Wehrner von Braun zdecydował się zabrać całą dokumentację i przedostać do Nordhausen. Ale i tu nie był bezpieczny, Hitler nakazał bowiem zlikwidować wszystkich najważniejszych naukowców i inżynierów. Uciekł zatem w Alpy Bawarskie. Kiedy dowiedział się o wyzwoleniu przez armię USA Mittelbau-Dora, zaczął obawiać się, że jego zbrodnie wojenne wyjdą na jaw. Zdecydował się zatem poddać żołnierzom USA jako kartę przetargową, oferując ukrytą w kopalni w górach Harzu dokumentację. Amerykanie przyjęli to „z pocałowaniem w rękę”.
Został objęty Operacją Paperclip. Dość szybko został zaangażowany w pierwszy, co ciekawe brytyjski projekt o nazwie Backfire, w trakcie którego Brytyjczycy mogli poznać tajniki funkcjonowania rakiet V-2. W projekcie tym uczestniczył obok innych osób związanych wcześniej z Mittelwerk.
Późniejsza działalność w ramach Operacji Paperclip
W 1955 roku Wernher von Braun otrzymał amerykańskie obywatelstwo. Równocześnie rosła wtedy presja ze strony społeczeństwa, które było niezadowolone z udziału zbrodniarzy niemieckich w projektach USA. 9 września 1955 roku Departament Obrony odsunął byłych nazistów od prac przy rakietach międzykontynentalnych, jednakże von Braun nadal pracował przy rakietach średniego zasięgu, które mogły dosięgnąć ZSRR ze strefy okupacyjnej USA w Niemczech.
Później Wehrner von Braun zaprojektował czterostopniową rakietę Jupiter C, mogącą wynosić na orbitę satelity. Amerykanie zdecydowali się jednak na Vanguarda, który eksplodował na wysokości 2 metrów. Powrócono do projektów von Brauna. W roku 1955 byłym nazistowskim inżynierem zainteresowała się wytwórnia Walt Disney Studios i zatrudniła go na potrzeby produkowanej wtedy serii programów o kosmosie.
W roku 1960 von Braun wraz z grupą około 120 osób funkcjonujących w ramach Paperclip został przeniesiony do powstającej Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej, czyli NASA. Wernher von Braun został wtedy dyrektorem ośrodka Marshall Space Flight Center w Redstone Arsenal. Kierował również grupą osób zajmujących się konstrukcją rakiety Saturn V. W latach 60. rywal USA – ZSRR mógł z kolei poszczycić się wieloma sukcesami, zdetonowana została chociażby car-bomba. W roku 1970 Wernher von Braun przeprowadził się do Waszyngtonu, obejmując funkcję zastępcy dyrektora ds. planowania. Pełnił tę funkcję tylko do 1972 roku, kiedy odszedł z NASA.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- A. Eldridge-Nelson, Veil of Protection: Operation Paperclip and the Contrasting Fates of Wernher Von Braun and Arthur Rudolph, Master Thesis, https://etd.ohiolink.edu/apexprod/rws_etd/send_file/send?accession=bgsu1510914308951993&disposition=inline, dostęp: 25.05.2021.
- A. Jacobsen, Operacja Paperclip, Wydawnictwo Akurat, Warszawa 2015.