Opricznina - data, pojęcie, cele, zadania, ofiary, liczne okrucieństwa
Iwan IV Groźny jest znany w historii Rosji jako szczególnie okrutny władca. Jednak jego zamiłowanie do sadystycznych tortur było nie tylko cechą osobowości. Okrucieństwo wobec przeciwników politycznych stało się narzędziem politycznym. Okres między 1565 a 1572 rokiem był czasem szczególnego terroru. W historii jest znany jako Opricznina.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Rosji.
Z tego artykułu dowiesz się:
Iwan IV Groźny na tronie
Dzieciństwo Iwana a okrucieństwo władcy
Istnieje debata wśród historyków czy Opricznina doszłaby do skutku, a oprycznicy mogli szerzyć terror, gdyby nie okoliczności polityczne. Czy taki władca jak Iwan Groźny był w stanie rządzić sprawiedliwie i pokojowo? Trudno powiedzieć na pewno. Wiemy, że już od dzieciństwa wykazywał się szczególnym okrucieństwem.
Nie ma się czemu dziwić. Z jednej strony, jako następca tronu miał status niemal półboski na dworze moskiewskim. Z drugiej od wczesnego dzieciństwa był świadkiem okrucieństwa i krwawych intryg. Osierocony przez ojca, Wielkiego Księcia Wasyla III w wieku 3 lat, mając lat 8, stracił matkę i mamkę. Został sam na łasce skłóconych książąt i bojarów. Regentka, matka Iwana zginęła prawdopodobnie w wyniku otrucia. Od tego czasu następca tronu był świadkiem krwawych starć między rodami walczącymi o władzę. (Serczyk W., 2004: s. 16) Na jego oczach dokonywały się aresztowania i zabójstwa przeciwników aktualnie dominującego rodu.
Opozycja była tworzona przez znamienite rody. Przede wszystkim byli to książęta z rodziny Szujskich i Bielskich. Po okresie polityki centralizacyjnej Iwana III i Wasyla III mieli nadzieję na odzyskanie regionalnej autonomii. Po śmierci regentki na plan pierwszy wysunęli się Szujscy i ich stronnictwo. Nie wdając się w szczegóły, zaznaczę tylko, że to im Iwan zawdzięczał najwięcej strachu, upokorzeń. Szybko się też uczył. Mając zaledwie 13 lat, kazał uwięzić Andrzeja Szujskiego. Nadgorliwi wykonawcy zabili go i nie ponieśli za to żadnej kary. Zaczęły się represje wobec całego rodu. Nieraz prowadzone na oślep, ale wzmacniające autorytarną władzę Iwana. (Serczyk W., s. 19)
Patrząc na wczesny okres panowania Iwana Groźnego, można łatwo zauważyć, że opricznina była tylko udoskonaleniem metod, które wyrwały się spod kontroli. Terror i represje wydawały się oczywistym narzędziem w momencie buntu. Zapobiegania tendencjom decentralizacyjnym wymagało ofiar.
Trzeci Rzym – zwrot w historii Rosji
Od najmłodszych lat Iwan IV był otaczany wielką czcią, chociaż poza oficjalną procedurą traktowano go z pogardą i lekceważeniem. (por. Bazylow L., 1975: s. 95) W praktyce kuratelę nad małoletnim władcą sprawowali bojarzy. To Duma bojarska podejmowała decyzje, chociaż oficjalnie były one „ukazami” księcia. W historii Rusi ta organizacja miała długą tradycję, sięgającą głębokiego średniowiecza. Dla władcy, który chciał umocnić władzę centralną i dla jego doradców ta sytuacja nie była korzystna. Musiał się jakoś uniezależnić.
Pierwszym krokiem było przyjęcie tytułu cara (cesarza) Rosji, drugim małżeństwo. Władca żonaty był uważany za dorosłego, tym samym zdolnego do rządzenia. Obie uroczystości odbyły się na początku 1547 roku.
Przyjęcie tytułu cara było związane z ideą, która pojawiła się w Rosji już po upadku Konstantynopola w 1453 roku. W ten sposób władca Rosji stał się cesarzem, następcą władców rzymskich i bizantyńskich. Iwan IV mógł się powołać na pochodzenie po kądzieli od cesarskiego rodu Paleologów (jego babką była Zoe Paleolog).
Decyzja o przyjęciu tytułu cesarskiego przeszła na zachodzie bez echa. W historii Rosji była jednak kluczowa. Wpływała też na charakter przyszłej polityki wewnętrznej i zagranicznej cara.
Dodam tylko, że Iwan IV nie nazwał Moskwy „Trzecim Rzymem”. Wykorzystał ideę, ze spadku po Bizancjum wybrał to, co mu było potrzebne, ale stworzył coś nowego i własnego. (por. Andrusiewicz A., 2019: 15%)
Jak powstała Opricznina?
Od cara do tyrana
Nie minęło wiele czasu od koronacji i zaślubin, kiedy w Moskwie wybuchła seria pożarów. Mieszkańcy zaczęli obwiniać Glińskich (rodzinę matki cara). Zabili wuja Iwana Groźnego – Jerzego Glińskiego i żądali głowy jego babki, Anny. Możliwe, że cała sprawa była podsycana przez odsuniętych od władzy Szujskich. Po serii samosądów Iwan IV Groźny ostro stłumił bunt i zabrał się do reorganizacji państwa. Opozycja wywołała buntem moskiewskim skutek odwrotny od zamierzonego. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o rosyjskich postaciach historycznych.
Pierwszym krokiem było wprowadzenie reform na miarę nowego imperium. Warto im się przez chwilę przyjrzeć. Choć pewnie nie każdy historyk się ze mną zgodzi, to sądzę, że późniejsza Opricznina stanowiła drugi etap tej samej polityki centralizacyjnej. Pierwszy okres rządów cara jest jednak łagodniejszy. Bardziej skupia się na usystematyzowaniu władzy administracyjnej niż zastraszeniu i ukaraniu przeciwników.
Do tej pory bojarzy mieli dość dużą władzę i często uprawiali w prowincjach samowolę. W celu scentralizowania władzy car utworzył tzw. Radę Wybraną, czyli rodzaj rządu. W jej skład weszło trzech nowych ludzi na dworze: pop z soboru Zwiastowania na Kremlu Sylwester, przedstawiciel średniej szlachty Aleksy Adaszew i książę Andrzej Kurbski. (Serczyk W., s. 24) Dodajmy, że Iwan IV wziął sobie za żonę Anastazję Zacharinę-Koszkinę, z neutralnego rodu Zacharinów. Wszystko to były sensowne kroki polityczne. Stawiał na usystematyzowanie władzy centralnej w Rosji, marginalizację dawnych zwaśnionych rodów i ograniczenie lokalnych autonomii. Drugą ważną instytucją (obok Rady), która brała udział w reformach były tzw. Sobory Ziemskie. (Bazylow L., s. 98) Nowy kodeks praw ograniczył, a w końcu zniósł instytucję namiestników na rzecz lokalnie wybieranych administracji i sądownictwa (ale podporządkowanych strukturze centralnej). Usystematyzowano podatki i zobowiązano do służby wojskowej wszystkich posiadaczy ziemi (nadanej lub dziedziczonej). Powstała stała armia strzelców (3000 ludzi), którzy zamieszkali pod Moskwą. (Serczyk W., s. 33) Cerkiew została ściślej podporządkowana władzy państwowej i jednocześnie wzmocniona jako duchowe ramię władzy. Ta seria reform w historii Rosji mogła prowadzić do całkiem innego rozwoju wypadków. Reformy były zakrojone na szeroką skalę. Jednak osobowość cara i wydarzenia, które nastąpiły później, sprawiły, że właśnie Opricznina oraz okrutne represje stały się znakiem rozpoznawczym Iwana Groźnego.
Ten okres sensownych reform i udanych aktów unifikacji państwa (m.in. opanowanie chanatu kazańskiego i astrachańskiego) kończą się około 1560 roku. Zmarła carowa Anastazja i zaczęły krążyć pogłoski, że otruto ją na rozkaz wszechwładnego Adaszewa. On sam, jego rodzina i zwolennicy popadli w niełaskę. Do monasteru Sołowieckiego zesłano Sylwestra. To rozbijało dotychczasowy układ w Rosji. Rozpoczęły się represje. Opozycja została zdziesiątkowana, a trzeci przedstawiciel Rady, Kurbski zbiegł na Litwę w 1564 roku i sprzymierzył się z Zygmuntem Augustem. Iwan IV Groźny czuł się zdradzony i zagrożony przez buntowników. (Bazylow L., s.108)
Początek i okoliczności powstania Opriczniny
W tych warunkach zaczyna się walka cara z bardziej lub mniej domniemanymi zdrajcami. Analizując dokładniej ten okres w historii Rosji, można zrozumieć motywację cara. Chociaż przeprowadzane czystki i morderstwa trudno usprawiedliwić, wiadomo lepiej, skąd się wzięła Opricznina.
Car powoli tracił kontrolę. Śmierć żony musiała obudzić lęki z dzieciństwa. Jednocześnie realnie zaburzyła równowagę na moskiewskim dworze. Trudno nie ulec wrażeniu, że obie strony nakręcały rosnący strach i brak zaufania. Car obawiał się utraty władzy, współpracownicy i bojarzy obawiali się represji. W takich okolicznościach Andrzej Kurbski uciekł na Litwę. Z jego korespondencji z Iwanem Groźnym wyłaniają się dwie wizje władzy. Iwan zdecydowanie uznawał swoje prawo do okrucieństwa wobec zdrajców (oraz nagradzania i karania „niewolników” jak ich nazywał – por. Serczyk W., s. 62-64).
Na początku 1565 roku dokonano nowego podziału Rosji na „opriczninę” i „ziemszczinę”. Ta pierwsza oznaczała dzielnicę wydzieloną z państwa jako bezpośrednią własność cara. W jej skład weszły liczne miasta na zachodzie, południu i centrum kraju. Poza tym do cara należała odtąd część Moskwy i północna część kraju, poszerzana w następnych latach. Nazwa opricznina obejmowała również osobny dwór carski i wojsko. (Serczyk W., s. 72)
Jak działała Opricznina?
Okres między 1565 a 1672 rokiem zapisał się jako jeden z najbardziej krwawych w historii carskiej Rosji. Na obszarach wydzielonych jako Opricznina działalność rozpoczęli tzw. oprycznicy. Była to grupa kilku tysięcy ludzi, którzy mieli specjalne uprawnienia jako wykonawcy carskiego planu „oczyszczenia” kraju ze zdrajców.
Oprycznicy szerzyli terror. Wzbudzali strach już samym pojawieniem w okolicy. Poznawano ich po stroju. Byli ubrani na czarno, na czapraku nosili oznaki miotły i głowy psa. Działali na terenach zaliczonych administracyjnie do Opryczniny. (Bazylow L., s. 112 )
Chociaż terror był skierowany głównie przeciw bojarom, to ucierpiała też inna ludność. Przede wszystkim chłopi. Pierwszy etap Opryczniny ograniczał się głównie do przesiedleń bojarów i odebrania im prawa do dziedziczenia ziemi. Następnie jednak Iwan IV zabrał się za „zdrajców”. Oprycznicy mogli wobec nich stosować szczególne okrucieństwo. Wielu poniosło śmierć w wyniku wymyślnych tortur. Nie oszczędzano nie tylko żon, ale nawet małych dzieci.
Najbardziej okrutne bratobójcze walki, a właściwie czystki (bo aktywna była jedna strona) miały miejsce w Nowogrodzie w styczniu 1570 roku. Car uwierzył, że miasto chce się poddać Litwie. Osobiście postanowił ukarać „zdrajców”. Duchownych sprowadzono na rynek zakutych w kajdany, a następnie zatłuczono na oczach cara. Większość mieszkańców poddano torturom, pomordowano i potopiono w rzece Wołchow. Nie oszczędzano nawet niemowląt. Morderstwa były połączone z doszczętnym łupieniem miasta. Zwłaszcza jego klasztorów i kościołów. (Bazylow L., 114)
Zabójstwa, grabieże i przesiedlenia osłabiły kraj, który nie był w stanie obronić się przed najazdem Tatarów krymskich w 1571 roku. Opriczninę zlikwidowano w następnym roku. Niestety jeszcze przez kilka lat funkcjonowały pewne elementy terroru.
W ten sposób Iwan IV Groźny, przez swoją manię prześladowczą i zaślepienie zniszczył swoje własne dzieło.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Andrzej Andrusiewicz, Trzeci Rzym. Z dziejów rosyjskiego nacjonalizmu, Wydawnictwo Literackie 2019 (ebook Kindle)
- Ludwik Bazylow, Historia Rosji, Ossolineum 1975
- Władysław Serczyk, Iwan IV Groźny, Ossolineum 2004