Przyczyny i skutki wojny trzydziestoletniej oraz jej wpływ na XVII-wieczną Europę
Wojna trzydziestoletnia nie wybuchła od razu. Konflikt ten narastał latami, by w końcu eksplodować w 1618 roku. Jakie były najważniejsze przyczyny i skutki wojny trzydziestoletniej? Oto podstawowe pytania, które warto rozważyć. Odpowiedź na nie w konsekwencji powinna pomóc w lepszym zrozumieniu przebiegu tej wojny, do której przystąpiło większość państw ówczesnej Europy.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o wojnie trzydziestoletniej.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przyczyny wojny trzydziestoletniej
Polityczne tło konfliktu
Przyczyny wojny trzydziestoletniej były złożone. Istotną rolę odegrały w tym zakresie czynniki polityczne, głównie rywalizacja między Habsburgami a Burbonami. Ci ostatni dążyli za wszelką cenę do rozerwania łańcucha otaczających ich posiadłości habsburskich. Król Henryk IV chciał nawet wytoczyć armaty przeciwko Niemcom, przeszkodziła mu w tym jednak przedwczesna śmierć (1610).
By zapobiec współdziałaniu między Habsburgami z Wiednia i z Madrytu, dyplomacja francuska zainicjowała szereg działań. W 1615 roku zaaranżowała ona dwa małżeństwa: młodego króla Ludwika XIII Burbona ożeniono z infantką Anną d’Austria oraz siostrę Ludwika, Elżbietę wydano za mąż za późniejszego króla Filipa IV. Mariaże te jednak nie zapobiegły rodzeniu się dalszych spraw spornych między Francją a Hiszpanią, które do 1618 roku udawało się jakoś rozwiązywać na drodze dyplomatycznej.
Przypuszczalnie wojna trzydziestoletnia nie wybuchłaby, gdyby nie skomplikowana sytuacja polityczna panująca wewnątrz Rzeszy Niemieckiej. W państwie tym, składającym się z setek różnej maści organizmów politycznych, było daleko do normalizacji. Występowały tu, mówiąc najogólniej, dwa rodzaje konfliktów: między cesarzem, dążącym do wzmocnienia swojej władzy, a poszczególnymi państwami niemieckimi oraz między niektórymi książętami. Tak naprawdę niewiele wystarczyło, aby lokalny konflikt przeistoczył się w poważniejszą wojnę o zasięgu ogólnoeuropejskim.
Protestanci a katolicy (defenestracja praska)
Gdyby tego było mało, w Rzeszy zaczął narastać także antagonizm religijny między protestantami a katolikami, do czego przyczyniła się kontrreformacja. Protestanci, dążąc do powstrzymania tego ruchu, powołali do życia w 1608 roku Unię Protestancką, na której czele stanął palatyn reński, książę elektor Fryderyk V. Na odpowiedź katolików nie trzeba było czekać długo, gdyż już w 1609 roku zawiązali oni Ligę Katolicką pod przewodnictwem księcia bawarskiego Maksymiliana I.
Napięcia między katolikami a protestantami były najbardziej widoczne na terenie państwa czeskiego. Tym ostatnim cesarz Rudolf II w 1609 roku zapewnił możliwość swobodnego wyznawania swojej religii (tzw. List majestatyczny). W praktyce swobody protestantów były nagminnie łamane przez cesarza. Katolicy bardzo się ucieszyli, gdy na nowego króla Czech w 1617 roku wybrano Ferdynanda II Styryjskiego, zwolennika rekatolizacji.
Już w rok później (1618) w Pradze doszło do kłótni między czeskimi protestantami a reprezentantami Habsburgów, w efekcie której wyrzucono przez okno trzech urzędników cesarskich (tzw. defenestracja praska). Wydarzenie to doprowadziło do wybuchu powstania, wymierzonego w Habsburgów, które z czasem przeobraziło się w wojnę między Ligą Katolicką a Unią Protestancką. Sprawdź także ten artykuł na temat defenestracji praskiej.
Przebieg wojny, ważniejsze bitwy, okresy – w kalejdoskopowym skrócie
W historiografii wojnę trzydziestoletnią dzieli się najczęściej na cztery okresy:
- powstanie czeskie i podbój Palatynatu (1618-1623)
- okres duński (1624-1629)
- okres szwedzki (1630-1634)
- okres francuski (1635-1648)
Zmagania między katolikami a protestantami ostatecznie zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem różnowierców, co potwierdził pokój westfalski z 1648 roku. W trakcie długoletniej wojny stoczono mnóstwo bitew, w tym pod: Białą Górą (1620), Stadtlohn (1623), Dessau (1626), Lutter am Barenberge (1626), Breitenfeld (1631), Lützen (1632), Nördlingen (1634), Downs (1639), Wolfenbüttel (1641), Rocroi (1643), Jüterborgiem (1644), Jankovem (1645), Zusmarshausen (1648), Lens (1648).
Na mocy pokoju westfalskiego Szwecja uzyskała Pomorze Zachodnie (wraz ze Szczecinem i Rugią), miasto Wismar oraz arcybiskupstwo w Bremie i biskupstwo w Werden. Terytorium Francji powiększyło się o Alzację (bez Strasburga), zaś Brandenburgii o część Pomorza Zachodniego. Z kolei Saksonia otrzymała Łużyce, a Bawaria Palatynat Góry.
Skutki wojny trzydziestoletniej
Najbardziej na wojnie trzydziestoletniej ucierpiała Rzesza Niemiecka, która na ponad dwa stulecia straciła znaczenie polityczne w Europie. Przegrana Habsburgów pociągnęła za sobą również niepowetowane straty w ludziach. Szacuje się, iż w wyniku działań wojennych śmierć poniosło ponad 120000 żołnierzy cesarskich. W sumie na polach bitew mogło umrzeć około 325000 ludzi. Do tego należy wliczyć ofiary rozbojów, gwałtów oraz różnego typu chorób, w tym tyfusu czy dyzenterii.
W niektórych rejonach Rzeszy straty wojenne były bardzo duże. Do najbardziej wyludnionych obszarów należały Pomorze, Palatynat, Hesja, Meklemburgia i Wirtembergia. W Czechach liczba mieszkańców zmniejszyła się z 3 milionów do 780000.
Na obszarach objętych działaniami wojennymi upadło rzemiosło, rolnictwo i handel. Wiele krajów europejskich dosięgnął kryzys agrarny. Niektóre z państw wyszły zeń szybciej, niektóre zaś później. Rzecz charakterystyczna, iż inaczej odbudowa po nim przebiegała na zachód, a inaczej na wschód od Łaby. Niosło to za sobą doraźne konsekwencje w postaci utrzymania na wschód od wymienionej rzeki poddaństwa chłopów, zaś na zachód – wolnego chłopstwa.
Autor: dr Mariusz Samp
Bibliografia:
- Biernacki W., Biała Góra 1620, Gdańsk 2006.
- Dickmann F., Der westfälische Frieden, Münster 1959.
- Duch W., Wojna trzydziestoletnia (1618-1648), Protestanci konta katolicy [\\https://historia.org.pl/2009/11/10/wojna-trzydziestoletnia; dostęp: 01.02.2021].
- Fukala R., Dramat Europy, Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) a kraje Korony Czeskiej, przekł. A. Spyra, Wrocław 2015.
- Hofer E., Das Ende des Dreissigjähringen Krieges, Strategie und Kriegsbild, Köln 1998.
- Kersten A., Historia powszechna, Wiek XVII, Warszawa 1984.
- Langer H., Hortus bellicus, Dreissigjährige Krieg, Eine Kulturgeschichte, Leipzig 1978.
- Leszczyński A., Zgliszcza w sercu Europy [https://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,14412208,Zgliszcza_w_sercu_Europy.html; dostęp: 02.02.2021].
- Lolo R., Wojna trzydziestoletnia – ostatnia wojna religijna w Europie, ,,Mówią Wieki” 12 (2019).
- Lunde H. O., Dynastia wojowników, Wojny Szwecji 1611-1721, przekł. J. Szkudliński, Poznań 2015.
- Ratajczyk L., Historia wojskowości, Warszawa 1980.
- Skworoda Sz. P., Wojny w XVII-wiecznej Europie, Zarys problematyki, Zabrze-Tarnowskie Góry 2014.
- Wagner E., European weapons and warfare 1618-1648, Winged Hussar Publishing 2014.
- Wereszycki H., Historia Austrii, Warszawa 1986.
- Wilson P. H., Wojna trzydziestoletnia 1618-1648, Tragedia Europy, przekł. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017.
- Wójcik Z., Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1991.