Starożytny Izrael - w jaki sposób dostał się pod panowanie rzymskie

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Historia narodu Izraela przed podbojem rzymskim

Gdzie właściwie jest Kanaan?

Na początek kilka słów o źródłach. Głównym źródłem do poznania historii Izraela są tzw. księgi historyczne. Oprócz Pięcioksięgu (Tora) i kilku ksiąg zawartych w hebrajskiej Biblii są to tzw. księgi deuterokanoniczne: Tobiasza, Judyty, Estery oraz 1 i 2 księga Machabejska.

Błędem jest uznawanie całej Biblii za przekaz mitologiczny, ale historyk zawsze ma wątpliwości czerpiąc informacje wyłącznie z jednego źródła. Na szczęście królestwo Izraela stykało się i walczyło z różnymi krajami, które nie omieszkały wspomnieć o ludzie i kraju. Dodatkowo wiedzę na temat historii Izraelitów weryfikują wykopaliska archeologiczne.

Narracja biblijna pełna jest nazw i miejsc geograficznych. Zacznijmy od Abrahama. Bóg przemawia do mieszkańca Ur i każe mu iść do ziemi Kanaan. (Biblia Tysiąclecia, Rdz 12 4-7) W Księdze Rodzaju Hebrajczycy, późniejsi Izraelici krążą kilka razy między Egiptem i Kanaan. Za czasów Dawida królestwo Izraela, z centrum w Jerozolimie sięga aż do Eufratu i pustyni Syryjskiej. Śmierć Jezusa ma miejsce w Jerozolimie (Judea), ale Nazaret znajduje się w Galilei. Jak przyporządkować te wszystkie miejsca i nazwy?

Ziemia Kanaan rozciągała się na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Od górzystych terenów na północy (góra Karmel – 546 m. n.p.m.) po bardziej płaski i pustynny obszar na południu (Beer-Sheba). W głąb lądu najdalej sięgała na wschód do Jordanu. Od południa znajdowały się ziemie Filistynów (Palestyna), ale od wschodu i od północy sąsiedztwo stale się zmieniało. (Grant M.,1991: s. 19-20)

Nietrudno sobie wyobrazić, że żyzne tereny nad Jordanem i dostęp do Morza Śródziemnego mogły przyciągać. Rozwijające się kolejne wielkie cywilizacje, tj. Egipt, Asyria, Babilonia czy Persja w końcu docierały do ziemi, którą Izraelici uważali za dar od Boga dla siebie. Na nieszczęście 12 plemion Izraela każda cywilizacja w okolicy była zainteresowana ziemią Kanaan. W końcu dotarł tam i Rzym.

Od Saula do niewoli babilońskiej

Tradycja biblijna mówiła o 12 plemionach Izraela, które wywodziły się od synów Jakuba (wnuka Abrahama). To oni mieli osiąść w końcu w Ziemi Obiecanej. Przynajmniej część Izraelitów przywędrowała do Kanaan pod przewodnictwem Mojżesza. (por. Grant M.: s. 54) Między XIII a XI wiekiem p.n.e. te 12 plemion żyło w luźnej federacji. Jedynym spoiwem byli „sędziowie” (szoftim) powoływani spośród ludu. Ten system nazywany przez niektórych demokracją teokratyczną. (Johnson P., 2000: s. 50-51)

Historia narodu Izraela w XI w. p.n.e. to przejście do systemu monarchicznego. Saul z plemienia Benjamina został namaszczony na króla przez proroka Samuela. Za kolejnych dwóch królów, Dawida i Salomona królestwo rozrosło się. Niektórzy mówią nawet o imperium, chociaż jest to pewna przesada. W czasach Salomona została zbudowana świątynia w Jerozolimie. Dlatego okres ten, aż do podboju babilońskiego nazywa się okresem Pierwszej Świątyni. (Grant M.: s. 107-109)

Po śmierci Salomona królestwo rozpadło się na dwa państwa. Dziesięć plemion z północy zostało przy nazwie Izrael (w historiografii również Królestwo Północne), odłączając się od części południowej – królestwa Judy. Jest to okres między ok. 932 a 722 rokiem p.n.e. Północne królestwo rozciągało się od Betel na południu do Dan na północy. Tu znalazły się bardziej żyzne obszary Galilei i Samarii. Natomiast w królestwie Judy obejmującym tereny plemion Judy i Benjamina, znajdowała się Jerozolima ze świątynią i elita kapłańska. (por. Grant M.:  s. 134)

Od czasu tego podziału oba państwa słabły, niekiedy toczyły między sobą wojny. Tymczasem wokół powstawały nowe potęgi. W IX wieku Nowe Państwo Asyryjskie zaczęło używać żelaznej broni, co dawało im przewagę nad przeciwnikami.

Centralną część Asyrii stanowiły tereny nad północnym Tygrysem. Stolica – Niniwa – znajdowała się w okolicy dzisiejszego Mosulu. Kiedy osłabione królestwa Judy i Izraela zajmowały się lokalnymi sprawami Asyryjczycy zdobyli ziemie od Bagdadu po Damaszek. Następnie wojny Asyrii przeniosły się poza Mezopotamię – do Iranu na północy i Izraela na południu. Północne Królestwo padło ostatecznie pod naporem wojsk Asyryjskich w 722 r. p.n.e. (Wolski J., 1999: s. 81) Buntująca się ludność Izraela została zniewolona, a na jej miejsce osiedlono mieszkańców Syrii. To będą późniejsi Samarytanie.

Asyria postępowała zresztą nie mniej okrutnie w Babilonii. Król Sanheryb zrównał z ziemią buntujący się Bagdad i skierował bieg Eufratu na ruiny miasta. Jego syn przejmie jednak władzę w Babilonii i rozszerzy podboje o Egipt. Mówiąc w skrócie - w VII w. p.n.e. Asyria dominowała na całym obszarze bliskowschodnim. Królestwo Judy zawdzięczało ocalenie epidemii, która zdziesiątkowała armię wroga.

Za przełomowy moment w historii narodu Izraela uważa się podbój Judy przez Babilonię. Następnie zaś odzyskanie autonomii dzięki podbojowi Babilonii przez Persję. Babilon podniósł się z upadku pod koniec VII w. p.n.e., wspólnie z indoeuropejskimi Medami obalił państwo asyryjskie. Nie polepszyło to sytuacji Izraela i Judy. Królestwo Judy zostało w 598 r. p.n.e. rozbite przez króla nowobabilońskiego Nabuchodonozora. (Wolski J.: s. 92) Część ludności uprowadzono do Babilonu. Po buncie w 587 roku Nabuchodonozor ponownie zdobył Jerozolimę i uprowadził większość mieszkańców do tzw. niewoli babilońskiej. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł z informacjami, jak zginęło 12 apostołów.

Rzym a inne imperia późnej starożytności

Persja, Macedonia i Grecja – potęgi późnej starożytności

Spójrzmy teraz co się dzieje z drugiej strony. Cywilizacje babilońska, asyryjska i egipska były u schyłku swojej świetności. Osłabiały się wzajemnie tocząc wojny. Tymczasem rozwijały się inne ośrodki:

Persja na północnym wschodzie (Płaskowyż Irański), Grecja i Macedonia na Półwyspie Peloponeskim, Rzym na Półwyspie Apenińskim. Każdy z tych ośrodków rozwijał się mniej więcej od VII/VI w. p.n.e.

• Persja i Cyrus – Persowie zajęli Elam już w ok. 600 roku p.n.e., osadzając na tronie dynastię Achemenidów. Wybitny przedstawiciel tej dynastii – Cyrus Wielki (558-529 p.n.e.) – zdobył kolejno Medię (ok. 550 r. p.n.e.), Lidię w 546 r. p.n.e. i państwo nowobabilońskie (539 r. p.n.e.). Po raz pierwszy tak wielki obszar znalazł się pod władaniem jednej dynastii. Historia narodu Izraela wymienia Cyrusa przede wszystkim jako władcę, który pozwolił Żydom wrócić do Jerozolimy. Część została w Babilonie, część odbudowała autonomiczne państewko Judy w ramach imperium Persji. Wtedy powstała druga świątynia w Jerozolimie i zaczął się kształtować kanon biblijny (okres między odbudowaniem świątyni i przebudową jej przez Heroda Wielkiego ok.10 r. p.n.e. nazywa się w historii Izraela okresem Drugiej Świątyni). (Wolski J.: s. 99-100)
• Grecja, Macedonia i Aleksander Wielki – VI w. p.n.e. jest okresem rozkwitu klasycznej kultury greckiej. Kultura ta nie prowadziła jednak ekspansji. Kolonizacja prowadzona w tym czasie miała charakter handlowo-piracki. Dopiero wojny z Persją zmusiły Greków do większej konsolidacji miast-państw, ale uruchomiły też zabójczą rywalizację. Tymczasem monarchia Macedonii urosła na tyle, żeby zdominować obszar Grecji w IV w. p.n.e. Podobnie jak kiedyś Cyrus głównym motorem działań był energiczny i inteligentny władca – Aleksander Macedoński. Jego podboje objęły tereny od Peloponezu na Zachodzie, poprzez Egipt, Persję aż do doliny Indusu. Sam Aleksander zmarł młodo, ale zostawił po sobie system monarchii hellenistycznych, które rządziły tymi terenami aż do podboju przez Rzym. Państwo Judy znalazło się pod panowaniem macedońskich Ptolemeuszy (332- 198 p.n.e.), następnie zostało przejęte przez greckich władców Syrii – Seleucydów. To Grecy przemianowali królestwo Judy na Judeę.

W okresie panowania Seleucydów Żydzi zaczęli doświadczać prześladowań religijnych. Wywołały one bunt pod przewodnictwem rodu Machabeuszy. Zwycięstwo tych ostatnich doprowadziło do powstania autonomicznego królestwa pod panowaniem tego rodu (142 – 37 p.n.e.). W tym czasie zaczyna się rozwijać potęga Rzymu, który rozszerza swoje podboje poza obszar Półwyspu Apenińskiego i Afryki Północnej.

Podboje rzymskie w III-I w. p.n.e.

W ciągu IV w. Rzymianie pokonali ostatecznie rywalizujących z nimi italskich Etrusków. Wtedy narodziła się Republika Rzymska, która rozpoczęła ekspansję na terenie Półwyspu Apenińskiego. Jednym z najważniejszych osiągnięć Rzymu w tym okresie jest organizacja sprawnej siły wojskowej i administracji. Wojska rzymskie rekrutowały się ze wszystkich obywateli zdolnych do noszenia broni i posiadających ziemię. Każdy z nich miał obowiązek służby wojskowej. Pod koniec III w. p.n.e. było to 650 tys. ludzi, w społeczeństwie, które w całości nie liczyło miliona obywateli. (Wolski J.: s. 305) Nie będę tu opisywać całej taktyki wojskowej Rzymian. Jednak zaznaczę, że na plus wojsk rzymskich była ich elastyczność w przyswajaniu i zmianie taktyki.

W ciągu III i II w. p.n.e. Rzym podbił i zmiótł z powierzchni ziemi fenicką Kartaginę. Do połowy II w. p.n.e. Rzymianie opanowali Macedonię i grecki Korynt. Większość ośrodków greckich dobrowolnie podporządkowała się rzymskiemu namiestnikowi Macedonii, z zachowaniem jednak pewnej autonomii. Tylko państwo Seleucydów próbowało zachować niezależność. Król Antioch III został jednak pokonany i musiał zrzec się posiadłości w Azji Mniejszej na północ od gór Taurus. (Wolski J.: s. 318)

Mamy więc taką sytuację: Judeą rządzą Machabeusze, którzy mają autonomię, ale są częściowo zależni od Seleucydów. Seleucydzi tracą dużą część swojej władzy na początku drugiego stulecia p.n.e. Tylko kwestią czasu jest dostanie się Judei pod panowanie rzymskie.

Cesarstwo rzymskie i koniec starożytnego Izraela

W okresie kryzysu Republiki trwały podboje na wschodzie. Wojska rzymskie pod wodzą Pompejusza pokonały greckiego króla Mitrydatesa. Rzym włączył Syrię pod swoją administrację. W 63 r. p.n.e. wojska rzymskie wkroczyły do Judei. Pompejusz dokonał rzezi w Jerozolimie i wszedł do miejsca świętego świętych w Świątyni. Było to uważane przez Żydów za największe świętokradztwo przeciw Bogu.

Mimo tych drastycznych kroków Rzym nie podporządkował sobie całkowicie Judei. Ustanowił autonomiczną etnarchię z byłym królem Machabejskim na czele. (Grant M.: s. 259) Ostatni władca tej dynastii Jan Hirkan oraz Antypater jego doradca i ojciec późniejszego króla Heroda Wielkiego, wsparli nawet Cezara w opanowaniu Egiptu. Żydzi woleli zależność od Rzymu niż od Grecji, bo Rzymianie utrzymywali w swoich prowincjach dużo większą tolerancję religijną.

Rzymianie wyraźnie faworyzowali synów Antypatra, mimo że nie byli oni lubiani przez Sanhedryn i lud izraelski. Młodszy z synów, Herod przeżył najazd Partów na Judeę (40 r. p.n.e.) i uciekł do Rzymu. Tu sprzymierzył się z Markiem Antoniuszem (wówczas współrządzącym z Oktawianem Augustem) i otrzymał ponownie tron Judei. Tym razem z tytułem królewskim w 37 r. p.n.e. (Grant M: s. 262)

Tak dochodzimy do czasów, które znamy z historii życia i śmierci Jezusa. Herod, zwany Wielkim był według opisu biblijnego tym królem, który kazał zabić wszystkich chłopców w okolicach Betlejem. (Biblia Tysiąclecia, Mt 2 16-18) Inny fragment Ewangelii mówi o spisie powszechnym zarządzonym przez gubernatora (spis Kwiryniusza zarządzony w rzymskiej Syrii i Judei w 6 w. n.e.). W tym czasie Oktawian August powoli przejmował pełnię władzy w państwie rzymskim. W ciągu 33 lat, w których Ewangeliści umieszczają życie i śmierć Jezusa, Rzym stał się cesarstwem. Po śmierci Heroda Wielkiego w 4 r. n.e. rosła też zależność Judei od Rzymu. Jego następcy byli coraz mniej samodzielni. Królowie Judei i Galilei nie mieli dobrych stosunków ze swoim ludem. Ostatni z nich, Archelaos tak bardzo dał się we znaki Żydom i Samarytanom, że poskarżyli się na niego Augustowi. Ten pozbawił króla władzy, a Judea stała się prowincją rzymską ze stolicą w Cezarei Nadmorskiej. (Grant M: s. 269)

Kres starożytnego Izraela nastąpił w latach 68-72. Zamieszki przerodziły się w powstanie, a w końcu w otwartą wojnę. W 69 roku syn cesarza Wespazjana, Tytus zdobył Jerozolimę. Świątynia została zburzona, miasto spalone. Najbardziej gorliwi obrońcy walczyli jeszcze przez trzy lata. Ostatecznie jednak Judea została pokonana, zabroniono obrzędów religijnych na wzgórzu świątynnym, większość mieszkańców wyemigrowała, a na terenie osiedlili się osadnicy innego wyznania. Prowincja została nazwana Palestyną – ziemią Filistynów, żeby zatrzeć wszelki ślad po państwie żydowskim.

W ten sposób nie Asyria ani Babilonia, ale właśnie Rzym stał się przyczyną ostatecznego upadku królestwa Judy. Nie skończyło to oczywiście historii ludu Izraela, którego kultura została zachowana i rozwijała się dalej w diasporze.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Michael Grant, Dzieje dawnego Izraela, Warszawa 1991
2. Paul Johnson, Historia Żydów, Kraków 2000
3. Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, PWN 1999
4. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Pallotinum 1980