Święte Przymierze - daty, strony, założenia, rozpad
Historia XIX wieku zaczęła się od kolejnej wojny z Francją pod wodzą Napoleona. 15 lat później, po jego obaleniu, car Rosji Aleksander I zainicjował Święte Przymierze, które miało dbać o ład i porządek, bazując na zasadach chrześcijańskich. Europa miała stać się dzięki temu spokojniejsza i bezpieczniejsza. Sojusz ten z początku był niezbyt liczny, bowiem państwa założyciele to Rosja, Austria i Prusy. Później jednak dołączały do niego kolejne państwa. Wzniosłe cele nie okazały się jednak trwałym spoiwem, bowiem ostatecznie i tak zwyciężyła twarda, partykularna polityka zagraniczna poszczególnych państw członkowskich.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Europy.
Z tego artykułu dowiesz się:
Idea i początki funkcjonowania Świętego Przymierza
Święte Przymierze: geneza, cele, treść Aktu Świętego Przymierza
Głównym twórcą idei Świętego Przymierza był car Rosji Aleksander I. Rosyjski car uważał, że państwa europejskie powinny być skupione w porozumieniu opartym na wyższych przesłankach, niż tylko partykularne interesy. Uważał, że przesłanką tą powinna być wiara chrześcijańska. Skąd taki wybór? Aleksander I przeżywał wtedy okres fascynacji koncepcjami religijnymi, wręcz mistycznymi. Interesował się między innymi poglądami myśliciela Franza Baadera, który uważał za konieczne powiązanie polityki i religii w celu oparcia konstrukcji kontynentu europejskiego na zasadach chrześcijańskich. Aleksandrowi I towarzyszyło też poczucie misji, uważał się w pewnym sensie za zbawcę Europy.
Akt Świętego Przymierza został podpisany w Paryżu 26 września 1815 roku przez Aleksandra I, cesarza austriackiego Franciszka I oraz króla pruskiego Wilhelma III. Wnieśli oni do dokumentu drobne poprawki. Treść dokumentu jest dosyć krótka, mieści się na jednej stronie. Sygnujący ją władcy stwierdzali w niej przede wszystkim, że „powzięli głębokie przekonanie o konieczności oparcia ich dalszych wzajemnych stosunków na wzniosłych prawdach, których nas nauczyła wieczna religia Boga Zbawiciela” (Dobrzycki, s. 37). To, w jaki sposób mieli postępować również miało być oparte, zarówno pod względem polityki wewnętrznej (uważając jednocześnie siebie-władców w odniesieniu do swoich narodów za ojców rodziny), jak i zagranicznej na zasadach wynikających z chrześcijaństwa. Wobec siebie sygnatariusze zaś mieli kierować się zasadami nierozerwalnego braterstwa.
Za granicą zaczęto traktować to porozumienie jako wymierzone w Turcję, w kontekście czego Aleksander I musiał wyjaśnić, że Przymierze nie jest wymierzone w jakiekolwiek narody, które nie mają tego szczęścia, że są chrześcijańskie. Z kolei według ministra Castlereigha z Wielkiej Brytanii Akt był owocem nonsensu. Ostatecznie w skład sojuszu weszły nie tylko państwa-założyciele, ponieważ do Przymierza przystąpiła niemalże cała Europa, jednakże za wyjątkiem Wielkiej Brytanii, z oczywistych względów Turcji oraz co ciekawe Państwa Kościelnego. Wielka Brytania nigdy formalnie nie podpisała Aktu, ale wielokrotnie brała udział w działaniach Przymierza.
Początkowa polityka zagraniczna Świętego Przymierza, sprawa polska
Na początku trwania Świętego Przymierza odbyło się kilka istotnych kongresów, które odbywały się w różnych okolicznościach w kontekście sytuacji w Europie. Inne zatem też i było nastawienie państw tworzących Przymierze.
| Miejsce i daty | Sytuacja w Europie | Postawa Przymierza |
|---|---|---|
| Akwizgran, listopad 1818 | Okres względnego spokoju | Głównie wobec Francji: ● zakończenie okupacji w 1818, wcześniej o 2 lata, niż pierwotnie planowano; ● przywrócono Francji status mocarstwa europejskiego. Inne: odrzucenie propozycji Aleksandra I co do nadania Przymierzu bardziej zinstytucjonalizowanej formy |
| Opawa, 23 października – 24 grudnia 1820, zakończenie w Lublanie, w 1821 roku | Rewolucje w Hiszpanii, Królestwie Obojga Sycylii, Portugalii | Sygnatariusze dali sobie prawo do zabezpieczenia się przed rewolucjami, działając metodami dyplomatycznymi i siłowymi; postanowili o nieuznawaniu rządów rewolucyjnych |
| Werona, październik – grudzień 1822 | Stłumienie rewolucji we Włoszech po interwencji Austrii, trwała rewolucja w Hiszpanii, powstanie w Grecji | Decyzja o przywróceniu siłą do władzy w Hiszpanii Ferdynanda VII; deklaracja Przymierza: głównym celem było przeciwstawianie się tendencjom rewolucyjnym |
Święte Przymierze działało z początku dość zgodnie. Niestety wciąż na ten czas trafili Polacy w momencie wybuchu powstania listopadowego. Pomimo licznych polskich zabiegów dyplomatycznych nie udało się uzyskać dla niego poparcia ze strony władz państw zachodniej Europy. Pierwszym celem polskiej dyplomacji pod kierownictwem margrabi Aleksandra Wielopolskiego był Londyn. Niestety brytyjski minister spraw zagranicznych John Palmerston zasłaniał się wolą jego państwa do przestrzegania zawartych porozumień międzynarodowych i podpisanych traktatów, powołując się głównie na ustalenia kongresu wiedeńskiego.
Sprawa polska cieszyła się dość dużym poparciem wśród francuskiej opinii publicznej, jednakże nie przełożyło się to w żaden sposób na realne poparcie polityczne dla powstania, nie wspominając nawet o militarnym. Jak akcentowali to przedstawiciele francuscy, jak np. ambasador Francji z Petersburgu książę Casimir de Montemart, pozycja Francji na arenie europejskiej była wtedy zbyt słaba, aby mogła ona ryzykować oficjalne zaangażowanie się po polskiej stronie. Takie zapewne było i stanowisko zarówno rządu, jak i ówczesnego króla Ludwika Filipa.
W oczywisty sposób negatywnie nastawieni do powstania byli pozostali zaborcy Polski, Prusy i Austria. Trzeba jedynie zaznaczyć, że ta ostatnia nie była w swej postawie aż tak stanowcza, obawiając się wybuchu powstania również w Galicji. Gwoździem do trumny polskich zabiegów była postawa papieża Grzegorza XVI, któremu zależało na poparciu zarówno Rosji, jak i Austrii. W roku 1832, na wyraźne żądanie obu tych państw powstanie listopadowe zostało przez niego potępione w encyklice Cum primum. Może gdyby powstanie to wybuchło w latach późniejszych, kiedy Święte Przymierze zaczęło się kruszyć, przestało być monolitem a czarnym charakterem stała się w nim Rosja, miałoby większe szanse na powodzenie?
Kryzys i praktyczny rozpad Świętego Przymierza
Sojusz wobec sprawy cieśnin czarnomorskich
Przyczyną kryzysu i praktycznie rozpadu Przymierza były dwie sprawy związane z polityką wschodnią państw europejskich rozumianej jako kwestie dotyczące Bliskiego Wschodu, a szczególnie Turcji. Drugi z tych kryzysów zakończył się nawet wojną. Przyczyną zaś obu tych sytuacji kryzysowych była właśnie postawa wspomnianej wcześniej Rosji. Pierwszy kryzys miał miejsce w latach 1832-33. W grudniu roku 1832 Turcja znalazła się w niebezpieczeństwie, bowiem przeciwko niej maszerowały wojska Egiptu pod dowództwem paszy Muhammada Alego, zajmując Syrię. Tymczasem Rosja miała wtedy interes w tym, aby Turcja nie została pobita, zaoferowała więc temu państwu pomoc militarną, na co Turcja się zgodziła. Stało to w sprzeczności z interesami Anglii, która popierała Turcję, ale nie chciała, aby ta stała się klientem Rosji, a także Francji i Austrii, które popierały z kolei paszę Egiptu. Austria zachowała jednak neutralność, będąc skupioną na wydarzeniach we Włoszech.
Pomoc rosyjska miała swoją cenę: za wycofanie wojsk Rosji podpisany został 8 lipca 1833 roku w Unkiar-Iskelesi układ sojuszniczy, na mocy którego przez kolejne 8 lat oba państwa miały zapewniać sobie pomoc wojskową. Podpisano także tajną część (która niedługo stała się tajemnicą Poliszynela), zgodnie z którą Bosfor i Dardanele miały na żądanie Rosji zostać przez Turcję zamknięte dla obcych okrętów.
Szczególnie stanowczo zareagowały Anglia i Francja.
Paradoksalnie państwa te działały także przeciwko sobie: Anglia szukając zbliżenia z Turcją w celu osłabienia pozycji Rosji, Francja zaś wspierając Muhammada Alego. Car Mikołaj I postanowił wykorzystać tę sytuację przeciwko Francji. Przyjęto proponowany przez Anglię wariant kolektywnego rozwiązania problemów Turcji i 15 lipca 1840 roku podpisana została konwencja, która miała uregulować relacje Turcji z Egiptem. Wśród sygnatariuszy były Rosja, Wielka Brytania, Turcja, Austria i Prusy, nie było wśród nich Francji. Na mocy tej konwencji, jak i kolejnej, w której Francja już uczestniczyła (podpisanej 13 lipca 1841 roku) Rosja traciła jednak uprzywilejowany status, ponieważ Bosfor i Dardanele miały być niedostępne dla obcych okrętów wojennych w czasie pokoju.
Historia wojny krymskiej, początek praktycznego końca Przymierza
Do poważnego kryzysu, który w praktyce podważył sens dalszego istnienia Przymierza miało jednak dojść w kontekście wojny krymskiej. Doprowadziło dnie niej kilka wydarzeń. Mikołaj I uważał, że Turcja jest państwem, które musi upaść i zaoferował Anglii swoisty rozbiór jej ziem, na co ta się nie zgodziła. W roku 1853 został zawarty antyrosyjski sojusz pomiędzy Anglią a rządzoną przez Napoleona III Francją. Inną problematyczną kwestią była ochrona świętych dla chrześcijan miejsc w Palestynie oraz chrześcijan w Turcji. Mikołaj I ustami ministra Aleksandra Mienszykowa domagał się od Turcji umowy bilateralnej, która miała zakładać wyłączną ochronę Rosji nad wyznawcami prawosławia w Turcji oraz przywileje dla nich. Turcja odmówiła. Rosja 21 czerwca zaatakowała Mołdawię i Wołoszczyznę, później opuszczenia tych ziem przez Rosję domagała się Austria. 4 października Turcja wypowiedziała Rosji wojnę, zaś równolegle Francja i Anglia wysłały na Morze Śródziemne swoje floty wojenne.
30 listopada 1853 roku pod Synopą Rosja rozbiła flotę turecką. Już w styczniu floty Anglii i Francji pojawiły się na Morzu Czarnym. W konsekwencji Rosja 21 lutego wypowiedziała tym państwom wojnę, zaś te zrewanżowały się 27 i 28 marca. W międzyczasie na lądzie wkroczenie wojsk austriackich w 1854 roku do Siedmiogrodu spowodowało wycofanie się Rosji z Mołdawii i Wołoszczyzny. Przełomem w przebiegu wojny było rozpoczęte w 1854 roku oblężenie Sewastopola, w którym brały udział siły Anglii, Francji i Turcji. Miasto zostało zdobyte 8 września 1855 roku. Jednocześnie rozbita została rosyjska flota czarnomorska. Stworzyło to korzystną okoliczność do wymuszenia na Rosji, aby ta przyjęła forsowany przez koalicję układ pokojowy.
Wojna krymska została formalnie zakończona na mocy traktatu podpisanego przez Francję, Anglię, Turcję, Austrię, Rosję i Sardynię w Paryżu 30 marca 1856 roku. Najważniejszym dla Rosji punktem było swoiste ultimatum, które zostało przedstawione już w 1855 roku przez Anglię i Francję. Zakładało ono zakaz posiadania przez Rosję floty wojennej. Najważniejszym skutkiem tych wydarzeń był jednak fakt, że po raz pierwszy zbrojnie wystąpili przeciwko sobie pierwotni sygnatariusze Świętego Przymierza.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych 1815-1945, Scholar, Warszawa 2012.
- K. Hagen, Dzieje czasów najnowszych od upadku Napoleona I. do przedednia roku 1848, Tom 1, Księgarnia Polska, Lwów 1878.
- M. Sczaniecki, K. Sójka-Zielińska, Powszechna historia państwa i prawa, LexisNexis, Warszawa 2009.
- W. Zajewski, System wiedeński, „Dzieje Najnowsze”, Rocznik XXII, nr 1-2/1990.