Trolle, krasnoludy, lodowe ogry - niezwykłe potwory mitologii skandynawskiej

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Mitologia i folklor

Istnieje pewna różnica między mitologią i folklorem. Pierwsza jest bardziej zorientowana na ogólne opowieści o początkach, zasadach funkcjonowania świata, źródłach pewnych praktyk religijnych. Opowiada o bogach, istotach boskich, epickich czynach bohaterów, którzy zwykle są powiązani z bogami więzami krwi lub w inny sposób. Natomiast folklor to lokalne opowieści ludowe. Mają charakter przypowieści. Najczęściej dotyczą interakcji ludzi z innymi istotami np. mówiącymi zwierzętami, duchami przyrody z najbliższego otoczenia np. diabeł z pobliskiego lasu, pani z lokalnego jeziora. W obu przypadkach opowiadający i słuchacze niekoniecznie muszą dosłownie wierzyć w to, co słyszą, chociaż istoty występujące w opowieściach uważają za w jakiś sposób prawdziwe.

To ogólna charakterystyka, którą warto mieć w pamięci, chociaż czasami trudno odróżnić mit od opowieści ludowej. Dlatego w niniejszym artykule zaprezentuję potwory zachowane w mitologii i folklorze Skandynawii.

Najciekawsze potwory skandynawskiej mitologii

Najwymyślniejsze potwory i dziwne istoty znajdziemy w każdej mitologii. Przekraczają one bariery różnic kulturowych i językowych. W Skandynawskich mitach i wierzeniach ludowych spotkamy istoty dziwnie przypominające te z opowieści słowiańskich czy nawet irańskich. Jednak mają one swoją specyfikę, którą trudno pomylić z jakąkolwiek inną.

1. Prastare istoty – jötunowie

Na początku nie było żadnych istot żywych. Z Magicznej Otchłani Ginnungagap wyłoniły się kraina ognia i lodu. Kiedy ognie Manuspell spotkały lody Nilfheimu spotkały się w Ginnungagap gorąco stopiło lód i powstał pierwotny ocean. Pierwszą prytmitywną istotą, która wyłoniła się z tego oceanu był Ymir – praprzodek wszystkich jötunów i dziadek pierwszych Asów. Olbrzym rozmnażał się spontanicznie wszystkimi częściami ciała. Tak narodziło się pierwsze pokolenie lodowych gigantów. Jednym z dzieci Ymira była Bestla – żona Bura i matka Odyna oraz jego braci. Jötunowie reprezentują chaotyczne siły przyrody, Asgardczycy (Asowie) siły porządkujące. To Odyn i jego bracia zabili Ymira, a z części jego ciała utworzyli Midgard, świat ludzi, krasnoludów i elfów.

2. Przerażające dzieci Lokiego

Potomkiem jötunów jest też bóg-przechera Loki. Zaadoptowany przez Asów ciągle płata im figle (w większości zresztą bawiące tylko jego samego). Loki nie jest typowym jötunem, jest inteligentny i piękny, umie się pięknie wysławiać i z łatwością zmienia postać. Jeżeli jest potworem to tylko przez swoje amoralne relacje zresztą bogów. Jednak dziedzictwo jötunów-potworów dostało się jego dzieciom. Dziećmi Lokiego są:

• Hel – ponura, na wpół zgniła bogini śmierci, której oddano we władanie krainę podziemi. Według Edd idą tu po śmierci dusze ludzi, którzy niczego nie osiągnęli i nie zginęli na polu chwały.
• Jórmungand – wielki wąż okalający Midgard. Mieszka w oceanie, który otacza świat i jest tak wielki, że okalając, połyka własny ogon. Kiedy wypuści ogon z paszczy rozpocznie się Ragnarök. Wąż połykający własny ogon to grecki symbol alchemiczny. W mitologii skandynawskiej (przynajmniej tej spisanej przez średniowiecznych Islandczyków) znajdziemy sporo odniesień do alchemii.
• Fenrir – przerażający wilk, którego bogowie przykuli za pomocą magii do skały. Zostanie uwolniony w dniu wielkiej bitwy Ragnarök
• Sleipnir – ośmionogi wierzchowiec Odyna, który potrafi poruszać się po każdej powierzchni i może dotrzeć do krainy zmarłych zarządzanej przez jego siostrę Hel. Sleipnira zrodził Loki, kiedy przemienił się w klacz. W ten sposób zwabił i odciągnął od pracy ogiera, który górskiemu olbrzymowi pomagał zbudować mur dookoła Asgardu. Ceną za budowę muru w jeden rok była bogini Freja, którą olbrzym miał dostać za żonę. W ten sposób Loki przysłużył się podwójnie Asgardczykom. (więcej na temat dzieci Lokiego patrz: Szrejter A., 1997: s.184-185; historia muru i powstania Sleipnira – tamże: s. 99)

3. Kogo można spotkać w lasach, rzekach, jeziorach?

Oprócz wielkich mitycznych postaci istnieją stwory, w które od wieków wierzyli mieszkańcy Skandynawii. Mieszkają w lasach, wodach, kryją się w głębinach morza. Mówimy głównie o potworach, ale wśród duchów przyrody i mieszkańców gór i lasów można też spotkać istoty piękne i pomocne. W każdym razie pomocne, dopóki nie zmienią zdania albo ktoś ich nie obrazi. (por. Kvideland R., 1988: s. 216) Do tej grupy należą:

• Elfy – w wierzeniach ludowych zwykle mniejsze i bardziej dzikie niż te z dawnych sag. W Islandii ponad 50% mieszkańców wierzy w ich istnienie (por. Warren R., 2017, https://www.nationalgeographic.com/travel/article/believes-elves-exist-mythology, dostęp 05.10.2021). Wyobrażają sobie elfy jako istoty dorastające do metra wysokości, noszące staromodne ubrania i zamieszkujące w skalnych grodach. Jednym z nich jest Álfaborg, skała w fiordzie Borgarfjörður-Eystri we wschodniej Islandii.
• Nisse lub Tomte – to nazwa istoty podobnej do polskiego krasnoludka. Jest wzrostu małego dziecka, nosi siwą brodę i czerwoną czapeczkę. Nisser opiekowały się domami w nocy i pod nieobecność mieszkańców. Ceną za pomoc były drobne upominki. W okresie świąt Bożego Narodzenia przynosiły dzieciom prezenty. Współcześnie to właśnie te istoty są nazywane elfami w pracowni Świętego Mikołaja. (por. Kvideland R., s: 9)
• Huldra – żeński demon żyjący w lasach. Ma postać pięknej kobiety. Można ją rozpoznać tylko po ogonie. Lisim lub krowim. Huldry zwykle były przyjaźnie nastawione do pracowników lasu, takich jak drwale czy węglarze, a także pomagały rybakom nad leśnymi jeziorami i rzekami. Jedna z legend głosi, że są to dzieci Adama i Ewy, które pierwsi ludzie ukryli przed Bogiem, bo nie zdążyli ich wykąpać przed prezentacją. Za karę na zawsze pozostały one ukryte w lasach i pod ziemią. Po ogonach można je było odróżnić od ludzi. Huldra może porwać mężczyznę, który się w niej zakochał do swojego świata. Jeżeli wyjdzie za mąż za człowieka, to odpadnie jej ogon i będzie żyć jak każda inna kobieta. Będzie tylko unikać kościoła.

Jednak wiele istot w skandynawskiej mitologii może stanowić zagrożenie dla człowieka i raczej nie należy się z nimi zadawać. Są to:

• Trolle – to chyba istoty najczęściej kojarzone ze skandynawskim folklorem. W ludowych opowieściach zwykle są wielkie, głupie i brzydkie. Przypominają bardzo mitologicznych jötunów, zamieszkujących w Utgardzie. Trolle mieszkają w górach i lasach, miewają też własne zamki. Pod tą nazwą – w zależności od regionu i czasu powstania opowieści – mogą się kryć bardzo różne istoty. Można je sobie wyobrażać jako potomków jötunów – gigantyczne, brzydkie istoty, nienawidzące ludzi. Można na nie patrzeć też jak na złośliwe duchy, które przyjmują różne materialne postacie. Np. Reimund Kvideland wspomina o trollu-kocie, który został stworzony przez czarownicę z ludzkich włosów, wiórek drewna i kropli krwi. (Kvideland R.: s. 175-176)

Z czasem trolle przejęły pewne cechy innych istot, są wielkości człowieka lub mniejsze i na słońcu zamieniają się w kamień. Mogą zastawić drogę lub wyskoczyć spod mostu, żądając rozwiązania zagadki, zanim przepuszczą dalej podróżnika.

• Pesta – zaraza w kobiecej postaci. Pojawia się we wsi lub miasteczku ubrana na czarno, z kosą i czasami z miotłą w ręku. Miotła oznaczała, że zaraza wymiecie całą rodzinę z tego świata.
• Nokken – istota żyjąca w rzekach i jeziorach, czasem nazywana wodnym trollem. Wabi ludzi do wody swoim śpiewem. Szczególnie niebezpieczna nocą. W szwedzkim folklorze jest opisywany jako piękny mężczyzna wabiący kobiety do wody, żeby je utopić. Może też porwać dzieci, zamieniając się w białego konia i unosząc je w głębinę na swoim grzbiecie.
• Fossegrim – kuzyn Nokkena preferujący strumienie, rzeki, a zwłaszcza wodospady. Pięknie gra na skrzypcach i chętnie nauczy innych tej sztuki, jeżeli ofiarują mu jedzenie. Jest więc dużo przyjaźniejszy od Nokkena. (Kvideland R.: s. 278) A może zainteresuje cię także ten artykuł o najsłynniejszych klątwach w dziejach świata?

4. Co czyha w morskiej głębinie?

Mieszkańcy Skandynawii, zwłaszcza jej wybrzeży, to ludzie morza, dlatego w ich bestiariuszach nie mogło zabraknąć istot morskich. Spośród potworów czyhających na żeglarzy i rybaków wybierających się w morze najpotworniejszy jest Kraken, zwany też hafgufa – morska mgła. Istota ta ma postać ogromnej ośmiornicy, a może gigantycznego kraba. Jest ogromna ja wyspa i może połykać ludzi, a nawet całe statki i wieloryby! (Eason C., 2008: s. 143)

Opowieści o wielkim potworze morskim były tak przekonujące, że Karol Linneusz uwzględnił go w pierwszej edycji swojej Systema Naturae.

Na szczęście Kraken żyje z dala od brzegów i niechętnie pokazuje się ludziom. Poza tym istnieją tylko dwa osobniki tego gatunku. Na żeglarzy czyhają jednak inne niebezpieczeństwa. Na przykład dusza morskiego topielca, zwana Draugen. Duch topielca jest oblepiony glonami, wyłaniając się z wody w swojej łódce, wydaje straszny krzyk. W czasie nocnych sztormów potrafi wciągnąć rybaków pod wodę.

Inspiracje skandynawskie w kulturze współczesnej

Mitologia skandynawska jest rajem dla autorów powieści fantasy, graczy RPG czy artystów plastyków. Chociaż czasy światowej ekspansji mieszkańców Skandynawii dawno minęły, to ich mity i folklor cieszą się niezmiennie wielkim zainteresowaniem na całym świecie. Trudno wyliczyć wszystkie dzieła, w których znalazły się wątki z tej mitologi.

Duża część świata tolkienowskiego jest oparta na mitach skandynawskich (w tym również fińskich). Głównie dzięki książkom tego angielskiego autora wątki trafiły do ogólnoświatowej kultury. Przede wszystkim przywrócił elfom ich poważne i bardziej ludzkie oblicze.

Swój udział w popularyzacji mitologii Północy mają też twórcy komiksów Marvela t.j. Jack Kirby i Stan Lee, belgijski autor Jean Van Hamme i polski rysownik Grzegorz Rosiński w kultowym „Thorgalu” czy bardziej współcześni autorzy, jak Neil Gaiman. Ten ostatni, znany z mrocznych opowieści fantasy, wydał niedawno swoją interpretację „Mitologii Nordyckiej”. Postacie ze skandynawskiego folkloru, obok istot z mitologii celtyckiej, greckiej i innych, trafiły do powszechnej wyobraźni również dzięki serii o „Harrym Potterze” J. K. Rowling.

Współcześnie każde dziecko wie, jakie są rodzaje elfów, co odróżnia krasnoluda od krasnoludka oraz gdzie można spotkać trolla. Mimo to warto czasem przypomnieć sobie oryginalne opowieści ludowe i mitologiczne prosto ze Skandynawii.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Cassandra Eason, Fabulous Creatures, Mythical Monsters and Animal Power Symbols. A Handbook, Greenwood Press 2008
2. Reimund Kvideland, Scandinavian folk belief and legend, Minneapolis 1988
3. Artur Szrejter, Mitologia germańska, Warszawa 1997
4. Rich Warren, More Than Half of This Country Believes in Elves for Real, w: https://www.nationalgeographic.com/travel/article/believes-elves-exist-mythology, dostęp 05.10.2021