Wielka przebudowa Paryża - daty, przyczyna, przebieg, znaczenie

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Wielka przebudowa Paryża – kontekst polityczno-społeczny

Stolica cesarstwa w czasach rewolucji przemysłowej

Koncepcja przebudowy miasta rodziła się w głowach architektów i władców od co najmniej kilku stuleci. Już za Ludwika XIV zaczęto doceniać przestrzeń szerokich ulic i bulwarów miejskich. Jednak aż do czasów Napoleona III nikt nie miał ani takich pieniędzy, ani takiej odwagi, żeby przeprowadzić całościową przebudowę Paryża. (Jones C., 2005: s. 300)

Budowa nowych ulic i budynków łączyła się ściśle z rewolucją przemysłową. Dzięki rozwojowi kolei żelaznej towary zaczęły krążyć szybciej i tańszym kosztem. Odkrycie złóż złota w Kalifornii i Transwalu oraz w kilku innych miejscach wpłynęło również na ożywienie gospodarcze w Europie. (Duby G., Mandrou R., 1967: s. 502) Zaczęły powstawać banki, które będą wspierały rozwój finansowy, oferując pożyczki i korzystne lokaty inwestorom. W 1857 roku, a więc zaledwie 5 lat od ustanowienia II Cesarstwa powstaje Bank Francuski. Kapitalizm i rozwój przemysłu sprzyjają przebudowie stolicy i zachęcają do niej. Aż do tego czasu Paryż zachował prawie w całości charakter średniowiecznego miasta, z wąskimi uliczkami i domami tłoczącymi się wokół obiektów takich jak kościoły czy place. To właśnie w tych wąskich uliczkach rewolucjoniści 1789, 1830 i 1848 roku formowali barykady. To stąd pochodziła biedota, której gniewu obawiali się monarchowie i politycy czasów Republiki i Cesarstwa.

Budowa dwóch miast?

Przebudowa miasta miała rozwiązać kilka problemów jednocześnie. Z jednej strony trzeba było uniemożliwić walki uliczne w centrum Paryża. Z drugiej chodziło o poprawę warunków życia publicznego, uczynienie stolicy Francji miejscem bezpieczniejszym i zdrowszym. Napoleon III i Georges-Eugene Haussmann widzieli siebie jako lekarzy, którzy mieli poprawić krążenie w żyłach miasta, dać mu lepsze płuca i zapewnić sprawne i higieniczne wydalanie odpadów. (Jones C.: s. 301)

Podziały na bogatych i biednych w Paryżu, jak w każdym europejskim mieście, były nieuchronne. Jednak wielka przebudowa Paryża przyczyniła się do ich pogłębienia. (por. Duby G., Mandrou R.: s.524) Teraz kiedy dzielnice zamieszkane przez bogatszych były dobrze oświetlone, w większości działała kanalizacja i bieżąca woda (1/3 domów w latach 1870-tych), a z okien rozciągał się widok na parki i szerokie bulwary, różnica była bardziej dotkliwa. Dzielnice robotnicze zostały przeniesione na obrzeża, co potęgowało wrażenie podziału na dwa miasta. Spośród 24 poszerzonych placów tylko dwa znalazły się w biedniejszej części Paryża, na wschód od kanału Saint-Martin. (Jones C.: s. 317)

Taki układ miał racjonalne wytłumaczenie, bo nie sposób wyobrazić sobie obiektów przemysłowych w reprezentacyjnym centrum miasta. Jednak sam Haussmann przyznawał, że chodzi mu też o „kastrację starego Paryża”, czyli znaczące zmniejszenie ryzyka rewolucjami i buntami. (Jones C.: s. 318) Stąd pomysł na wyburzenie zamieszkiwanych przez biedotę starych kamienic i przesiedlenie części mieszkańców.

Wiele koncepcji ówczesnych urbanistów i ich skutki przypominało współczesne zjawisko gentryfikacji. Stare miasto było przekształcane w reprezentacyjną część dla zamożnych i inwestorów, podczas kiedy biedniejsi mieszkańcy byli spychani na obrzeża. Jednocześnie przebudowa haussmannowska jest uważana za sztandarowy przykład państwowej urbanistyki. Sam prefekt Paryża musiał często wykorzystywać kruczki prawne, żeby poradzić sobie z niechęcią właścicieli nieruchomości. (por. Paccoud A., 2015). A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat budowy Wersalu?

Jak powstawała haussmannowska wizja

Koncepcja haussmannowska - główne wytyczne

Wielka przebudowa Paryża budzi sprzeczne uczucia. Z jednej strony była to jedna z najbardziej spektakularnych metamorfoz, przynajmniej jeśli chodzi o stolice europejskie i, w przeciwieństwie do Londynu czy Warszawy, metamorfoza całkowicie zaplanowana. Z drugiej strony jest symbolem wspieranego przez państwo kapitalizmu, który wyeliminował z gry wielu drobnych przedsiębiorców i rzemieślników oraz ograniczył możliwości sprzeciwu najbardziej poszkodowanym społecznie, a umocnił wielkich inwestorów, mieszczaństwo i banki. Mieszane uczucia budzi też estetyka przebudowy. Rozmach koncepcji nowoczesnego (na ówczesne standardy) Paryża zachwyca i przytłacza zarazem. Eklektyczna zabudowa miejska jest uważana przez niektórych za wyraz kiepskiego gustu.

Koncepcja estetyczna Napoleona III i Haussmanna zakładała:

• koncentrację wzdłuż geometrycznie wyznaczonych tras
• skrzyżowania wielkich ulic miały poprawić cyrkulację ruchu
• dużo przestrzeni uzyskanej dzięki włączeniu do miasta przedmieść i okolicznych wsi oraz przez zburzenie starej zabudowy w centrum
• otwarte, duże place z widokiem na monumenty
• użycie nowoczesnych materiałów, takich jak szkło i konstrukcje żelazne (por. Jones C.: s. 309)

Wiele z tych założeń pojawiło się na nowo pół wieku później w wersji modernistycznej u słynnego architekta Le Corbusiera. Szczególnie zamiłowanie do szerokich ulic i geometrycznych kształtów, ale też wykorzystanie szkła i żelaza.

Jeżeli chodzi o infrastrukturę, to głównym celem Haussmanna była modernizacja kanalizacji i dostępu do bieżącej wody. Ważnym zabiegiem było też skoncentrowanie przecinających się dróg głównych wokół stacji kolejowych. Dworce Haussmann nazywał (nie bez słuszności) nowymi bramami miasta. (Jones C.: s. 310)

Wyburzenie starego i budowa nowego

Napoleon III już lądując w Paryżu w 1848 roku miał plan jego przebudowy. Nie mieszkał tu wcześniej i nie był przywiązany do starego wyglądu stolicy. Jednak początkowo spotkał się z opozycją. Dopiero wyznaczony przez niego na prefekta Sekwany w 1852 roku Haussmann doskonale rozumiał i podzielał koncepcję cesarza.

Wbrew powszechnej opinii objęcie urzędu prefekta nie otwierało cesarskiemu urbaniście wszystkich dróg. Spotykał się niejednokrotnie z oporem w Radzie Stanu (najwyższej instancji sądownictwa administracyjnego). (Paccoud A., 2015)

Pierwszym krokiem ku modernizacji było wyznaczenie osi głównych ulic w centrum Paryża, tzw. wielkiego skrzyżowania (grand croisse). Champs Elysee i Rue du Rivoli miały przeciąć całe centrum stolicy na linii wschód-zachód. Bulwar Sewastopol, będący przedłużeniem Bulwaru Saint-Michel przeciął miasto od południa ku północy, przechodząc przez wyspę Cité. (Jones C.: s. 308)

Kolejny etap obejmował pozyskanie nowych terenów zieleni. Napoleon III podarował w tym celu miastu Lasek Buloński (na zachód od centrum) i Las de Vincennes (na wschód). Oba zostały poddane modernizacji. Ponadto przebudowano ogrody Luksemburskie, Tuileries wokół Luwru i park Monceau.

Głównym powodem do niepokoju dla mieszkańców i właścicieli nieruchomości były zakrojone na szeroką skalę wyburzenia. Haussmann nie czuł żadnych skrupułów nawet podczas wyburzania zabytków np. najstarszej budowli sakralnej w Paryżu – kościoła Saint-Laurent. (Jones C.: s. 310)

Budowa miejsc publicznych nie ograniczała się do parków, ogrodów i eklektycznych kościołów (jak Sacre-Coer). Haussmann przyczynił się do uporządkowania handlu przez budowę miejskiej infrastruktury handlowej. Przede wszystkim wielkich hal. Jednak jego największym osiągnięciem było zmodernizowanie kanalizacji. W poprzednich dekadach Paryż dotykała kilka razy epidemia cholery, dlatego zbudowanie odpowiedniego systemu odprowadzania ścieków było konieczne. Ważne było też ograniczenie użycia wody bezpośrednio z Sekwany. Zamiast tego do 1/3 domów doprowadzono bieżącą wodę. Była sprowadzana akweduktami z sąsiednich rzek. (Jones C.: s. 316)

Przebudowa Paryża - koszt, skutki, znaczenie

Koszt przebudowy

Jednym z minusów realizacji wielkich planów przebudowy był ogromny koszt tych przedsięwzięć. Właśnie kwestia braku środków była powodem wstrzymania się z realizacją wyburzenia i praktycznie budowy od zera dużej części stolicy we wcześniejszych latach. (Jones C.: s. 304) W koszt trzeba też wliczyć przegrane sprawy w sądzie z właścicielami posesji i działek. W efekcie zamiast stałego odszkodowania niektórzy właściciele zachowali prawo własności, jednocześnie korzystając z przeprowadzonej modernizacji. (Paccoud A., 2015)

Skąd taka rozrzutność? Początkowo duża część kosztu, szczególnie budowy nowych kamienic była opłacalna. Napoleon III i Haussmann wierzyli, że tak będzie cały czas. Jednak nie wszystkie inwestycje dotyczyły budynków na sprzedaż i do wynajęcia. Ogromne pieniądze pochłonęła przebudowa dróg i budowa kanałów, a także doprowadzenie bieżącej wody spoza miasta. Paryż ostatecznie zyskał, szczególnie jego zamożniejsi mieszkańcy, ale skarbiec został poważnie nadszarpnięty.

Znaczenie zmian w zabudowie

Jak już wcześniej wspomniałam zmiana zabudowy miejskiej wzmocniła podziały społeczne w stolicy Francji. Robotnicza wschodnia część Paryża pozostawała brudna i zatłoczona. Modernizacja mediów miejskich też w dużej mierze dotyczyła bogatszej części miasta. Z drugiej strony powstanie parków i ogrodów publicznych, a także dużych obiektów handlowych i sprawnej komunikacji kolejowej pozwoliły skorzystać wszystkim mieszkańcom. Nie bez znaczenia były też roboty publiczne, przy których zatrudniona została duża część biedniejszych Paryżan.

Styl, jaki zaczął dominować w zabudowie ma swoich zwolenników i przeciwników. Dominowała architektura eklektyczna, której dobre wykorzystanie zależało od talentu i wyczucia twórcy. Eklektyzm korzystał z każdego stylu. Gotyckie łuki z bizantyńskimi kopułami, klasycystyczne kolumny z romańskimi wieżami. Dobre połączenie mogło dać ciekawy efekt mozaiki. Złe „dżem truskawkowy wrzucony do budyniu ryżowego”. (Glancey J., 2006: s. 152) Mimo wszystko udało się uzyskać ogólne wrażenie cesarskiego miasta. Chociaż wizję Napoleona dokończono dopiero w czasach II Republiki.

Można pokusić się o stwierdzenie, że koncepcja Paryża, z jego bogatym stylem, przecinana siecią szerokich ulic i bulwarów, z wyeksponowanymi monumentalnymi pomnikami miała i ma do dziś wpływ na politykę i życie społeczne. Kiedy Francja stawała się kolejno potęgą kolonialną, nuklearną i jednym z głównych ośrodków Unii Europejskiej Paryż wspierał tę potęgę. Z całą pewnością poszerzenie ulic nie zapobiegło buntom i fermentom społecznym. Komuna Paryska, protesty studentów w 1968 roku czy niedawne protesty „żółtych kamizelek” są tego najlepszym przykładem. Jednak nawet najbardziej masowy protest nie był w stanie zapanować na dłuższą metę nad stolicą. Cień cesarskich ambicji do dziś czuć pod błękitnym „niebem Paryża”.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Colin Jones, Paris. Biography of a City, Penguin Group 2005
2. Antoine Paccoud, Planning law, power and practice: Haussmann in Paris (1853-1870), LSE Research online 2015 (artykuł w domenie publicznej, dostęp online 11.01.2021 https://www.researchgate.net/publication/289248494_Planning_law_power_and_practice_Haussmann_in_Paris_1853-1870)
3. Georges Duby, Robert Mandrou, Historia kultury francuskiej. Wiek X-XX, PWN 1967
4. Jonathan Glancey, Historia Architektury, Arkady 2006