Wielkie Księstwo Litewskie - daty, historia, terytorium, władcy
Wielkie Księstwo Litewskie – losy tego państwa splecione były z historią Polski przez kilka wieków. Dzielił je język, jednakże łączyły wspólne interesy. Od wrogości poprzez pierwsze sojusze aż do unii, w tym personalnej i niemalże realnej. Unia w Krewie, unia w Horodle, unia lubelska, porozumień tych było wiele. Po wygaśnięciu w Polsce dynastii Piastów to właśnie pochodzący z Litwy władcy zasiadali również na polskim tronie. Lecz Wielkie Księstwo Litewskie miało również swoją niezwykle ciekawą historię, legendarnych władców i tych późniejszych, realizujących swoje wewnętrzne i regionalne cele polityczne. Przez wieku rozrastało się także terytorium Litwy. O tym, że Litwini są dumni z tego okresu swojej historii świadczą postulaty dotyczące tego, aby przywrócona została historyczna flaga Księstwa – flaga Pogoni, z którą zresztą związany jest także herb-godło Litwy. Poznajmy więc historię naszego sojusznika przez wieki i sprzed wieków.
Jeśli szukasz więcej informacji ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o wydarzeniach historycznych.
Z tego artykułu dowiesz się:
Wielkie Księstwo Litewskie: historia do sojuszu z Polską
Początki Księstwa, rządy Mendoga i jego rodu
Czasem, o którym zdecydowanie najmniej wiemy i który z pewnością warto przybliżyć są początki kształtowania się Wielkiego Księstwa Litewskiego, jeszcze w XIII wieku. Na początku tego wieku na Litwie funkcjonował związek plemienny, na czele którego stało 5 tzw. starszych książąt: Żywinbud, Dowiat, Dowspurk, Mendog i Wilikaił. Dowspurk i Mendog należeli do niezwykle silnego wtedy plemienia Ryngoldowiczów. Ich ojciec, nazywany zwykle Ryngoldem, zdecydowanie wybił się wśród pozostałych przywódców litewskich. Po nim i przede wszystkim po rozprawieniu się z konkurencją władcą Litwy został Mendog. Jego przywództwo uznał nawet jego wuj Wykint, który swoimi zwycięstwami przepędził z okolic Litwy Zakon Kawalerów Mieczowych.
Wojny z zakonami, których celem było nawrócenie pogańskich ludów mieczem, na długo zagościły zresztą w historii Litwy, religia miała wtedy zresztą istotne znaczenie polityczne. W latach 50. XIII wieku Mendog obiecał Krzyżakom chrzest i dzięki temu udało mu się oddalić niebezpieczeństwo z tej strony. W 1251 roku przyjął chrzest, a dzięki wstawiennictwu Krzyżaków w 1253 za zgodą papieża Innocentego IV został koronowany na króla Litwy. Religia nie miała jednak dla niego wielkiego znaczenia. Niedługo później Mendog miał bowiem odejść od chrześcijaństwa. Za cenę zerwania sojuszu z Krzyżakami zjednoczył się w 1261 roku ze Żmudzią, rządzoną przez Treniotę. Doprowadziło to do wojny Litwinów oraz ich sojuszników z Krzyżakami.
Niedługo później, w 1263 roku, Mendog zginął w wyniku spisku Trenioty oraz Dowmunta, którego żonę Mendog uwiódł. Po wyniszczającej wojnie domowej władzę na krótko przejął Treniota, który z kolei został zabity przez zwolenników Menodga. Na Litwę został sprowadzony Wojsiełk, syn Mendoga. Był on mnichem, który uciekł wcześniej przed Treniotą. W uzyskaniu władzy otrzymał pomoc z Rusi, prawdopodobnie za cenę oddania Rusi Czarnej. Miał też ponoć przekazać później władzę Szwarnie, który był zięciem Mendoga.
Wielkie Księstwo Litewskie za Giedyminowiczów
Następne lata historii Litwy są w źródłach dość nieostre. Istnieją trudności z ustaleniem władców Litwy w tamtym czasie i ich imion. Wymienia się tutaj Dowmunta, który miał zginąć w 1285 roku, braci Budikid i Budiwid, następnie Budiwid lub też Butegeyde, przy czym właściwym władcą miał w latach 1292-1294 być Budiwid (lub też Pukuwer?). W osobie tego ostatniego nastała na Litwie nowa dynastia Giedyminowiczów, wywodząca się od Skołomenda. Generalnie ten okres to dla Litwy czas nowych wojen z Krzyżakami i konieczności ustępowania Rusinom. Ostateczne zwycięstwo zostało nad Zakonem odniesione dopiero pod Korkhaus (obecna Łotwa) w 1298 roku przez syna Pukuwera Witenesa (władał w latach 1295 lub 1296, data przybliżona, do 1315). Natomiast od kolejnego władcy: Giedymina, który rządził do 1341 roku wzięła swoją nazwę wspomniana nowa dynastia.
Giedymin musiał ponownie zmagać się jednocześnie i z Zakonem, i z Rusią. Zmarł w 1341 lub 1342 roku, pozostawiając Litwę w stanie rozbicia dzielnicowego, podzielił ją bowiem pomiędzy swoich 7 synów. Wielkim księciem został Jawmuta, zaś pozostali synowie: Kiejstut, Olgierd, Moniwod, Narymunt, Koriat i Lubart otrzymali swoje dzielnice. Jawmuta okazał się władcą nieudolnym, na przełomie 1344 i 1345 roku Kiejstut i Olgierd odsunęli go od władzy. Kolejnym wielkim księciem został Olgierd.
W kolejnych latach Litwa zaczęła przegrywać walkę z Krzyżakami. Doszło wtedy do pierwszego kontaktu dyplomatycznego z Polską: w roku 1348 lub 1349 Kiejstut poprosił króla Kazimierza o pomoc w chrzcie Litwy. Zamiast tego Litwę czekała jednak walka z Polską o Ruś Halicką. Litwa straciła te ziemie po pokoju z 1352 roku, pewną rolę dyplomatyczną odegrał tutaj Olgierd. Jednakże wcześniej, po tym jak Polska zawarła pokój z Zakonem (pokój kaliski, 1343 rok) ci znowu stali się zagrożeniem, skupiając się na napadach na Litwę. Wojna trwała aż do 1367 roku, w 1361 roku Kiejstut dostał się nawet do niewoli, z której według jednego z kronikarzy uciekł w stroju krzyżackim.
Od roku 1368 Litwini pod wodzą Olgierda trzykrotnie, regularnie, co dwa lata, wyprawiali się na Moskwę, nie mogąc jej jednak zdobyć. Po ostatniej wyprawie w 1372 roku zwarty został wieczysty pokój, jednakże zaczęła się kolejna wojna z Krzyżakami. W 1377 roku zmarł Olgierd. Litwa przegrywała wojnę z Zakonem, którego wojska dochodziły nawet pod Wilno. Miały też miejsce walki wewnętrzne pomiędzy Kiejstutem a nową postacią na litewskiej scenie: Jagiełłą, który nawet zawarł pakt z Zakonem, aby móc przejąć władzę. Na początku lat 80. stolica Litwy, Wilno, kilka razy przechodziła z rąk Jagiełły do Kiejstuta i vice versa.
W 1382 roku Jagiełło odbił stolicę, zaś uwięziony w Krewie Kiejstut miał zostać uduszony. Nowy władca Litwy 31 października 1382 roku zawarł pokój z Krzyżakami, zobowiązując się oddać im Żmudź oraz przyjąć od nich chrzest. Jagiełło chciał tym zyskać na czasie i nie dotrzymał tych warunków. Krzyżacy zorientowali się w jego zamiarach i ponownie uderzyli na Litwę, tym razem z pomocą stryjecznego brata Jagiełły Witolda, który wcześniej przez niego uwięziony zbiegł. Do zgody między braćmi doszło w 1384 roku. Musiał jednak Jagiełło szukać długofalowego wyjścia z tej sytuacji.
Wielkie Księstwo Litewskie: historia unii z Polską
Pierwsi władcy litewscy na polskim tronie i pierwsze zawarte unie z konfliktem z Krzyżakami w tle
Pierwszy plan Jagiełły zakładał małżeństwo z córką Dymitra Dońskiego, nie doszedł on jednak do skutku. Jagiełło zwrócił się zatem w kierunku Polski, która oprócz chrztu i sojuszu oferowała mu tron królewski. Od 1384 roku zaczęto rozmowy na temat małżeństwa Jagiełły z Jadwigą. 14 sierpnia 1385 roku zawarta została unia w Krewie. Na swym chrzcie w 1386 roku Jagiełło przyjął imię Władysław. Rozpoczęła się chrystianizacja Litwy.
W 1387 roku z nadania Jagiełły władzę na Litwie jako namiestnik pełnił jego brat Skirgiełło. Nie sprawdził się w tej roli i na scenę ponownie spróbował powrócić Witold. Wyparty w 1389 roku z Wilna, ponownie sprzymierzył się z Krzyżakami, próbował także układać się z Rusią. Sytuacja została rozwiązana w 1392 roku na mocy umowy ostrowskiej, podpisanej przez obu braci 4 sierpnia. Witold został namiestnikiem Jagiełły i mógł nazywać się księciem litewskim, chociaż nie „wielkim”.
Jego rządy skutecznie przyczyniły się do wzmocnienia Litwy i scentralizowały państwo. Przy pomocy wojsk polskich w latach 1392-1394 rozwiązany został problem Krzyżaków, którzy odstąpili od zamierzeń podboju Litwy, próbując zbratać się z Witoldem. Ten w sojuszu z nimi podjął próbę uniezależnienia się od Polski, po sukcesie w walkach z Tatarami został nawet przez część możnych okrzyknięty królem. Poniósłszy jednak klęskę pod Worklą powrócił do unii z Polską, tym razem nowe umowy zostały zawarte w Grodnie i w Wilnie, w latach 1400 i 1401. Witold otrzymał dożywotnią władzę na Litwie.
W latach 1405-1408 Witold wyruszył z wyprawą wojenną na Ruś, jednakże i tym razem zdobycie Moskwy okazało się zbyt trudne. Następnym istotnym wydarzeniem była kolejna wojna z Zakonem i słynna bitwa pod Grunwaldem. Po uporaniu się z Krzyżakami pomiędzy Polską a Litwą 2 października 1413 roku zawarta została unia w Horodle. Sprawa krzyżacka została chwilowo rozwiązana w roku 1422, kiedy to po trwającej dwa miesiące kampanii Polski i Litwy w Prusach 27 listopada podpisany został wieczysty pokój, na mocy którego zwrócono Litwie Żmudź.
Po śmierci Witolda w 1430 roku sprawa Krzyżaków miała po raz n-ty powrócić. Tym razem za sprawą Świdrygiełły, który decyzją Jagiełły został namiestnikiem na Litwie i który chcąc utrzymać się przy władzy zawarł z nimi sojusz. Został w 1432 roku został zabity w zamachu, zaś wielkim księciem litewskim został brat Witolda Zygmunt Kiejstutowicz. Rządy Kiejstutowicza jednak również nie spodobały się Litwinom i ten książę również zginął w zamachu, 20 marca 1440 roku. 9 dni później, 29 czerwca, możni litewscy-bojarzy zdecydowali, że nowym wielkim księciem zostanie 11-letni wtedy Kazimierz Jagiellończyk, który miał rządzić na Litwie aż do 1492 roku. Kazimierz w 1447 roku został również królem Polski. W tym czasie miała miejsce wojna 13-letnia z Krzyżakami, jednakże Litwa zachowała w niej neutralność nie wykorzystując jednak okazji do przyłączenia nowych ziem do swojego terytorium. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat zerwania unii polsko-litewskiej?
Litwa i Polska: od unii personalnej do unii realnej
Przez kilka lat Polska i Litwa miały innych władców, Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka (od 1492). Celem uniknięcia takiej sytuacji w przyszłości w 1499 roku zawarto unię wileńską, która przewidywała wybór wspólnego władcy. W 1501 roku Aleksander został również królem Polski. Podpisano wtedy również akt mielnicki, zakładający połączenie Polski i Litwy, jednakże zapis ten pozostał póki co na papierze.
W międzyczasie miała również miejsce kosztowna dla Litwy wojna z Rusią, która pod wodzą Iwana III w latach 70. XV wieku najechała przyjazne Litwie Psków oraz Nowogród. Rządzący później Aleksander próbował jeszcze ratować sytuację zawierając małżeństwo z córką Iwana III Heleną. Iwan jednak domagał się ziem należących według niego do Rusi. Rok 1500 okazał się dla Litwy tragiczny: ponieśli ciężkie straty w bitwie pod Wiedroszą. W roku 1503 został zawarty tymczasowy rozejm. W 1505 roku umarł Iwan, w 1506 Aleksander.
Już za Zygmunta I Augusta (rządzącego w Polsce i na Litwie do 1548 roku) wojna rozgorzała na nowo. W 1507 miała miejsce ofensywa Moskwy. Z kolei atak Litwy z 1508 roku doprowadził jedynie do sytuacji patowej, zakończonej kolejnym pokojem „wieczystym”. Następnych kilkanaście-dwadzieścia parę lat to kolejne wymiany ciosów z walkami o Homel i Siewierszczyznę. Na mocy pokoju z 1537 roku Homel przypadł Litwie, zaś Moskwie Siewierszczyzna. W latach 60. miało dojść do kolejnej wojny z Moskwą, tym razem pod wodzą Iwana IV Groźnego, w której stronami stały się także Szwecja oraz Polska. Była to wojna o Inflanty, zakończona rozejmem w 1570 roku.
Rok wcześniej miało jednak miejsce niezwykle istotne wydarzenie, które na zawsze zmieniło status Litwy: unia lubelska zatwierdzona 1 lipca 1569 roku, na mocy której Polska i Litwa miały zostać zjednoczone. Data ta znacząco zmieniła funkcjonowanie Litwy. Do Polski bezpośrednio zostały przyłączone Podlasie, Ukraina i Wołyń. Warunki te początkowo budziły sprzeciw Litwinów, jednakże nie chcąc paść łatwym łupem Moskwy zgodzili się je zaakceptować. Litwa zachowała w ograniczonym stopniu suwerenność oraz państwowość, administrację, armię i prawo. Wspólne miały być władca (który nie stawał się już wielkim księciem litewskim), sejm i prowadzona polityka zagraniczna. Narodziła się Rzeczpospolita Obojga Narodów.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- Z. Kiaupa, J. Kiaupiene, A. Kuncevicius, Historia Litwy od czasów najdawniejszych do 1795 roku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- T. Narbutt, Dzieje narodu litewskiego w krótkości zebrane, Wilno 1847.
- J. Ochmański, Historia Litwy, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1990.
- H. Wisner, Litwa i Litwini. Szkice z dziejów państwa i narodu, Olsztyn 1991.