Wojna Krymska – przełomowe starcie XIX-wiecznych mocarstw
Wojna krymska, trochę w Polsce zapomniana, była ważnym wydarzeniem w XIX wieku. Rozbiła tzw. Święte Przymierze, zmieniła relacje między największymi mocarstwami Europy. Warto przypomnieć ten konflikt w kontekście współczesnych wydarzeń.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o bitwach i wojnach.
Z tego artykułu dowiesz się:
Geneza konfliktów Rosji z Imperium Osmańskim
Pogranicze rosyjsko-tureckie
Rosja czuła się od XVI wieku polityczną i religijną spadkobierczynią Konstantynopola (tzw. Drugiego Rzymu). Od XVII wieku była na tyle silnym państwem, że próba odzyskania dla prawosławia dawnej stolicy Bizancjum wydawała się realna. Tym bardziej że po klęsce pod Wiedniem w 1683 roku państwo tureckie było coraz słabsze.
Ekspansja Rosji na południe i południowy zachód (zajęcie Ukrainy, a następnie podporządkowanie Polski pod koniec XVIII w.) sprawiły, że Imperium Osmańskie zwiększała wspólną granicę między dwoma państwami. Konflikty były nieuniknione z kilku powodów:
- Rosja i Imperium Osmańskie dzieliły przez pewien czas dość długą linię granic.
- Imperium Rosyjskie ciągle się rozrastało.
- Turcy zajmowali obszary zamieszkiwane przez Słowian i prawosławnych oraz Ziemię Świętą. Dla Rosji stanowiło to dobry pretekst do ingerowania w sprawy tureckie.
W sumie rozegrało się jedenaście wojen między tymi państwami, z czego Rosja wygrała siedem. (por. Morawski W., Szawłowska S., 2006: s. 7) Wojna krymska była prawdopodobnie najbardziej spektakularnym z nich. Zaangażowała mocarstwa europejskie i przyczyniła się do upadku systemu wypracowanego po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.). Miało to znaczenie m.in. w późniejszych próbach wybicia się Polaków na niepodległość.
Do kogo należał Krym?
Półwysep Krymski jest miejscem, które w ciągu wieków wielokrotnie zmieniało przynależność i przekrój etniczny. Stanowiący niemal odrębną wyspę między morzami Azowskim i Czarnym był uważany za ważny przyczółek przez mocarstwa rywalizujące w regionie. W czasie ekspansji tatarskiej został wcielony do Złotej Ordy, następnie uniezależniając się jako Chanat Krymski. Ten ostatni został zhołdowany przez Turków, którzy zajęli Konstantynopol. Nadal był jednak autonomiczny. Dopiero w 1774 roku dostał się pod wpływy Rosji. (Reychman J., 1973: s. 174) Dla Chanatu było to zarazem okres reform, centralizacji władzy i wzmocnienia lokalnej autonomii. Jednak Rosja miała inne plany. W 1783 roku Katarzyna II wydała oficjalny dokument potwierdzający wcielenie Krymu do Rosji. (Podhorecki L., 2012: s. 362) Od tej pory zaczęła tu prowadzić własną politykę. Po 1774 roku, a jeszcze bardziej po 1783 wielu Tatarów wyemigrowało do Turcji. Na ich miejsce przyjeżdżali Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie, Albańczycy – głównie osoby z sąsiednich regionów. Sprowadzono też chłopów pańszczyźnianych z głębi kontynentu. To właśnie z wizytacją Katarzyny II na Krymie wiąże się słynny pomysł Potiomkina na makiety imitujące dobrze rozwinięte wioski. (Podhorecki L.: s. 365) Kolonizacja nie przebiegała może tak szybko, za to rusyfikacja szła bardzo sprawnie. Muzułmański Krym został zdominowany przez rosyjskie szkoły i cerkwie. Zamknięto wiele meczetów.
W ciągu następnych 60-ciu lat miały miejsce sojusze i wojny między Rosją i Turcją. Tym niemniej Krym pozostał w rękach rosyjskich.
Największa wojna Europy od czasów Napoleona
Układ sił w przededniu wojny
W latach 1848-49 przetoczyła się przez Europę fala zrywów rewolucyjnych i narodowych, nazywana Wiosną Ludów. Wydarzenia te osłabiły nieco porządek świętego przymierza i zaangażowały zachodnie mocarstwa w sprawy wewnętrzne. Jednocześnie miarowo słabła potęga Imperium Osmańskiego. Co prawda okres 1839-1878 charakteryzowały reformy (epoka tanzimat), jednak nie zdołały one powstrzymać wewnętrznej erozji imperium (Reyman J.: s. 219-222). W tej sytuacji próba poszerzenia swoich wpływów na Morzu Śródziemnym przez Rosję wydawała się sensownym posunięciem. Jednak najważniejszym pretekstem do rozpoczęcia wojny był spór o opiekę nad miejscami świętymi na terenach pod władzą Osmanów. Ziemia Święta pozostawała w rękach muzułmanów, ale tradycyjnymi opiekunami miejsc świętych byli francuscy katolicy. Napoleon III, w przeciwieństwie do poprzedników, był zainteresowany silnym sojuszem kościoła i państwa. W 1851 roku zażądał od Turcji przekazania Francji opieki nad wszystkimi miejscami świętymi. (Morawski W., Szawłowska S.: s. 132)
Od ostatniej krucjaty do nowoczesnej wojny
Chcąc powstrzymać przed przekazaniem opieki katolikom car Mikołaj I wysłał swojego posła, Aleksandra Mienszykowa do Stambułu. Miał on namówić sułtana do uznania, że opiekunem wszystkich prawosławnych w Turcji jest rosyjski car. De facto była to gra dyplomatyczna trzech mocarstw (udział brała też Wielka Brytania po stronie Francji). Ostatecznie Turcja odrzuciła propozycję Mienszykowa, co doprowadziło do szybkiej eskalacji nastrojów wojennych w Rosji.
3 lipca 1853 roku Rosja zajęła księstwa naddunajskie jako zastaw w zamian za zmianę decyzji sułtana. Liczyła przy tym na pomoc Austrii i Prus oraz neutralność Wielkiej Brytanii. (Morawski W., Szawłowska S.: s. 133) Wojna nikomu nie była teraz na rękę. Zebrane 24 lipca na naradzie w Wiedniu Francja, Austria, Prusy i Wielka Brytania wystosowały do sułtana notę, która była właściwie zgodą na warunki rosyjskie. Sułtan zmienił jej wydźwięk – szanując uczucia religijne poddanych, ale odmawiając ingerencji obcym mocarstwom. Przez miesiąc próbowano zapobiec wojnie. Ostatecznie sprawa załamała się w Ołomuńcu, gdzie 24 września spotkali się Mikołaj I i Franciszek Józef. Tu dały o sobie znać echa niedawnej wiosny ludów. Car proponował mobilizację Słowian bałkańskich przeciw Turcji. Cesarz austriacki zbyt dobrze wiedział, że ten miecz może być obosieczny. Wobec braku satysfakcjonującego rozwiązania z tej strony sułtan wypowiedział oficjalnie wojnę Rosji i rozpoczęto działania zbrojne.
Rosja była dobrze przygotowana, zwłaszcza do działań na morzu. Odniosła spektakularne zwycięstwo w bitwie pod Synopą 30 listopada 1953 roku. Triumf ten zaniepokoił jednak państwa zachodnie. Floty francuska i brytyjska wpłynęły na Morze Czarne w styczniu 1854 roku. Nadal próbowano załagodzić konflikt, stawiając Rosji ultimatum, które zostało jednak odrzucone. Dowódcy rosyjscy czuli się dobrze przygotowani i upojeni pierwszym wielkim zwycięstwem. W związku z tym Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę. (Morawski W., Szawłowska S.: s. 136). Austria i Prusy pozostały neutralne, jednak Austria broniła terytoriów na zachód od Dunaju.
We wrześniu 1954 sytuacja nad Dunajem była opanowana i koalicja zachodnia przerzuciła swoje wojska na Krym (ok. 120 tys. ludzi). A może zainteresuje cię również ten artykuł na temat Świętego Przymierza?
Sprawa polska i przegrana Rosji
Turcja już wcześniej okazała się miejscem azylu dla Polaków. Dzięki dyplomacji Adama Czartoryskiego istniała agencja polska, funkcjonująca jak normalne przedstawicielstwo kraju. Z tą agencją związana jest postać Sadyka Paszy (Michała Czajkowskiego) – polskiego szlachcica, który przeszedł na islam i czuł się tureckim sojusznikiem. (Reyman J.: s. 224)
Wejście Francji i Turcji w otwarty konflikt z Rosją uważano za świetną okazję do działalności niepodległościowej. Powstał pułk kozaków sułtańskich, zorganizowany przez Sadyka Paszę, pod kuratelą brytyjską powstała jednostka polska dragonów. Jednak wycofanie Rosji z księstw naddunajskich pogrzebało polskie nadzieje na walkę o niepodległość. Walki skupiły się na Krymie.
Koalicja szybko zdobyła tu pomniejsze miasta i zaczęła oblegać Sewastopol. Twierdza była dobrze uzbrojona i przygotowana do obrony. Tutaj znajdowało się bowiem dowództwo floty rosyjskiej.
Oblężenie Sewastopola początkowo nie wróżyło dobrze koalicji. Szczególnie Brytyjczycy, źle przygotowani do walki w warunkach krymskiej zimy, byli dziesiątkowani przez epidemie. W sumie oblężenie trwało pięć miesięcy. Przybycie brytyjskich pielęgniarek, zorganizowanie polowych szpitali oraz nadciągnięcie posiłków tureckich, dodało koalicji nowych sił. Zdecydowano się na systematyczne bombardowanie Sewastopola. Za pierwszym razem 9-17 kwietnia 1855 działania te nie przyniosły przewidywanego efektu. Drugi raz zbombardowano miasto i próbowano szturmu w czerwcu. Ostatecznie trzecie bombardowanie osłabionego miasta, rozpoczęte 5 września umożliwiło szturm 60 tysiącom żołnierzy koalicji. W ciągu następnych trzech dni miasto zostało zdobyte. Rosjanie, ewakuując się, zatopili własne okręty, żeby nie dostały się w ręce wroga.
Zdobycie Sewastopola było kluczowym punktem wojny. Starcia toczyły się jeszcze na Zakaukaziu, a także na Bałtyku i Morzu Białym, gdzie Brytyjczycy sporadycznie ostrzeliwali rosyjskie miasta. Jednak los wojny był przesądzony. 30 marca 1856 roku w Paryżu podpisano traktat pokojowy.
Dlaczego ta wojna była przełomowa?
Konsekwencje polityczne
Dla koalicji traktat paryski musiał się wydawać idealnym rozwiązaniem. Wprowadzono neutralność Morza Czarnego i wolność żeglugi na Dunaju. Rosja miała też dokonać demilitaryzacji Wysp Alandzkich na północnym Bałtyku. Ponadto Rosja zwracała Turcji miasto Kars, a Mołdawii zajętą wcześniej Besarabię. Sułtan gwarantował swobodę religijną wszystkim swoim poddanym, a opiekę nad ludnością chrześcijańską w Imperium Osmańskim przyznano państwom zachodnim. Ponadto Mołdawia i Wołoszczyzna stały się protektoratami Turcji z zachowaniem autonomii.
Mimo początkowych trudności na froncie wielką wygraną tej wojny okazała się niespodziewanie Wielka Brytania. Jednak piękne deklaracje pokojowe wprowadzały napięcie na pograniczu Rosji, Turcji i Austrii, którego eskalacja doprowadzi do I wojny światowej.
Technologia epoki industrialnej na wojnie
Wojna krymska była okazją do zastosowania wielu nowych technologii. Dzięki wynalazkowi telegrafu mieszkańcy Europy mogli na bieżąco śledzić wydarzenia z Krymu. Dodatkowo były one ilustrowane nie tylko rycinami, ale fotografiami z frontu. Użycie statków parowych pozwoliło na szybkie przemieszczanie się i zaopatrzenie wojska. Brytyjczycy zbudowali też tory kolejowe między swoją bazą w Bałakławie a Sewastopolem. Jednak dopiero w ostatnim stadium wojny po szynach zaczęły jeździć lokomotywy. Przez większość czasu siłą pociągową były konie i muły. (Bektas Y., 2017: s. 235-237)
Jednym z najbardziej znanych osiągnięć technologicznych były przenośne, prefabrykowane szpitale polowe. Kluczowa okazała się też poprawa warunków higienicznych i sanitarnych w tych szpitalach. Do odkrycia bakterii było jeszcze trochę czasu, ale rozumiano, że choroba przenosi się przez „złe powietrze”. Dlatego szczególny nacisk położono na dobrą wentylację pomieszczeń, w których przebywali pacjenci i oddzielenie poszczególnych części.
Wojna krymska zakończyła tzw. Święte Przymierze (Rosja, Austria, Prusy), wykazała słabość Rosji i zależność słabnącej Turcji od państw zachodnich. Przyczyniła się do zmiany myślenia i towarzyszących jej przemian społecznych. W jej wyniku m.in. Rosja zdecydowała się na uwłaszczenie chłopów w 1961 roku, Turcja wprowadziła pełną tolerancję religijną, a Mołdawia i Wołoszczyzna musiały znieść niewolnictwo Romów. Zawiodła jednak nadzieje wielu narodów na odzyskanie niepodległości, co skutkowało rosnącym napięciem w Europie Środkowej i na Bałkanach.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Wojciech Morawski, Sylwia Szawłowska, Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, Warszawa 2006
- Jan Reychman, Historia Turcji, Ossolineum 1973
- Leszek Podhorecki, Chanat Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy, Bellona 2012
- Yakup Bektas, The Crimean War as a Technological Enterprise, w: Royal Society Publishing (https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsnr.2016.0007, dostęp 21.03.2022)