Wojna osiemdziesięcioletnia – data, przyczyny, strony konfliktu, przebieg
Niderlandy od końca XV stulecia znajdowały się pod panowaniem Habsburgów z Hiszpanii. W latach 1568-1648 mieszkańcy tego terytorium walczyli o wyzwolenie spod jarzma znienawidzonego okupanta. Czy wysiłki te przyniosły spodziewany efekt, dociekliwy czytelnik będzie mógł dowiedzieć się po przeczytaniu prezentowanego tekstu.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o bitwach i wojnach.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przyczyny wybuchu konfliktu: Niderlandy i Hiszpania pod koniec XVI wieku
Pod koniec XVI stulecia w skład Niderlandów wchodziło 17 niezmiernie bogatych prowincji. Podczas gdy prowincje północne bogaciły się na handlu, żegludze i rybołówstwie, to południowe ciągnęły głównie zyski z rozwoju rzemiosła i handlu. W omawianym okresie najważniejszym miastem w Niderlandach była Antwerpia, gdzie mieściły się wielki port i giełda.
Na skutek rozwoju reformacji Niderlandy były również zróżnicowane pod względem wyznaniowym. W prowincjach południowych dominował katolicyzm, z kolei na północy kraju poważne wpływy zyskał kalwinizm. Protestanci nie mieli jednak łatwego życia pod rządami Habsburgów, dążących za wszelką cenę do wyplenienia rozszerzającej się w błyskawicznym tempie herezji. Szczególnie nieustępliwy w tych działaniach okazał się król Filip II (1556-1598). W 1556 roku sprowadził do Niderlandów jezuitów. Rozpoczął też kroki, mające na celu powołanie do życia nowych biskupstw, co nie spodobało się jednak niektórym stanom niderlandzkim. Ukonstytuowała się opozycja, na której czele stanął Wilhelm książę Oranii.
Jeszcze w 1566 roku protestanci rozpoczęli plądrowanie katolickich świątyń, w efekcie czego zniszczyli około 400 kościołów. Filip II nie zamierzał pozostać obojętny wobec tego ruchu. Wyprawił przeciwko buntownikom silną armię, na której czele postawił słynącego z okrucieństwa Ferdynanda Alvareza de Toleda, księcia Alby.
Książę Alba rozprawił się z opozycjonistami za pomocą terroru, wysyłając na tamten świat prawie 8 000 ludzi. Najpierw głowę stracili przywódcy buntu, w tym burmistrz Antwerpii van Straelen. Potem przyszła kolej na pozostałych wyznawców kalwinizmu. W akcji pacyfikacyjnej Albę wspomagała inkwizycja, która była odeń nie mniej brutalna.
Wielu ludzi chroniąc się przed prześladowaniami uciekało w lasy lub za granicę. Ci pierwsi formowali oddziały tzw. gezów leśnych. Z kolei ci drudzy, atakując okręty hiszpańskie i korzystając z pomocy królowej Anglii Elżbiety I, tworzyli siły tzw. gezów morskich.
Wojna osiemdziesięcioletnia – strategia i ważniejsze bitwy lądowe i morskie
Początek zmagań o wyzwolenie
Regularne działania wojenne między Hiszpanią a Niderlandami rozpoczęły się w 1568 roku. Wówczas to doszło do bitwy pod Heiligerlee, którą wygrały wojska księcia Ludwika Nassau, brata Wilhelma Orańskiego. Powstańcy nie cieszyli się jednak długo wygraną, ponieważ kilka tygodni później ich oddziały zostały obrócone w perzynę pod Jemmingen, co wstrzymało ich aktywność militarną na kilka lat.
Do wznowienia działań zbrojnych doszło w 1572 roku, gezowie morscy opanowali wówczas port La Brielle, a następnie zajęli Holandię i Zelandię. Namiestnikiem (stathouder) podbitych obszarów obwołano Wilhelma Orańskiego, co dawało mu faktyczne przywództwo nad całym powstaniem.
Za sukcesy powstańców Filip II obwinił księcia Alby, którego w 1573 roku zdymisjonował, powołując na jego miejsce hrabiego Ludwika Requesensa. Do walki ze zbuntowanymi prowincjami wtłoczono 50-tysięczną armię, co jednak nie przełożyło się na poprawę sytuacji Habsburgów. W październiku 1573 roku doszło do bitwy w zatoce Zuiderzee. Te morskie zmagania ostatecznie wygrali gezowie, w następstwie czego opanowali później miasto Middelburg.
Hiszpanie jednak nie poddawali się. W 1574 roku pobili na głowę zaciężną armię Wilhelma Orańskiego pod Nijmigen. W trakcie batalii zostali zabici bracia Wilhelma – Ludwik i Henryk. Wydawałoby się, iż śmierć najbliższych Wilhelmowi osób wpłynie w jakiś sposób na działania rebeliantów, ewentualnie na ich zakończenie. Nic bardziej mylnego. Tak naprawdę walki niderlandzko-hiszpańskie nie weszły jeszcze w decydującą fazę.
Powstanie Republiki Zjednoczonych Prowincji
Do tej pory prym w walkach z Hiszpanią wiodły prowincje północne. W 1576 roku wszystko się zmieniło i do zmagań przystąpiły także prowincje południowe. W Gandawie północ z południem podpisały umowę o wzajemnej pomocy (tzw. pacyfikacja gandawska).
Współpraca prowincji katolickich i protestanckich nie trwała jednak długo. Na początku stycznia 1579 roku te pierwsze (Artois, Hainaut, Orchies i Lille) zawarły tzw. unię w Arras, wyrażając chęć poddania się zwierzchnictwu Filipa II. Odpowiedź prowincji protestanckich była błyskawiczna, co znalazło wyraz w zawiązaniu tzw. unii w Utrechcie, pod hasłem stoczenia walki z Hiszpanią na śmierć i życie.
Unie z Arras i Utrechtu oznaczały ostateczny podział Niderlandów na dwie części, które z czasem dały początek dwóm nowym państwom – Holandii i Belgii. W połowie 1581 roku prowincje unii utrechckiej zdetronizowały króla hiszpańskiego i utworzyły Republikę Zjednoczonych Prowincji. Niepodległość północnych Niderlandów stała się faktem.
Umiędzynarodowienie konfliktu – hiszpańska Wielka Armada w akcji (1588)
Hiszpania, jak można się było tego spodziewać, nie uznała niepodległości republiki niderlandzkiej i próbowała za wszelką cenę okiełznać zbuntowane prowincje. Do walki ze znienawidzonymi Hiszpanami Holendrów poprowadził syn skrytobójczo zamordowanego w 1584 roku Wilhelma Orańskiego – Maurycy Orański. To właśnie za jego sprawą konflikt hiszpańsko-niderlandzki został umiędzynarodowiony.
Z pomocą Niderlandom przyszła królowa angielska Elżbieta, wysyłając na drugą stronę kanału La Manche kilkutysięczną armię, której działaniami koordynował Robert Dudley, hrabia Leicester. Rzecz jasna, Anglia nie robiła tego bezinteresownie, chciała w ten sposób osłabić Habsburgów, z którymi była wówczas mocno skonfliktowana.
Filip II dość szybko odpowiedział na politykę królowej. W 1588 roku jego Wielka Armada wyruszyła z ogromną flotą przeciwko Anglii. Niestety cała wyprawa zakończyła się fiaskiem, zaś król hiszpański musiał zapomnieć o obezwładnieniu wyspiarzy. Jak się później okazało, klęska ta przesądziła także o niemożności przywrócenia hiszpańskiego zwierzchnictwa nad Niderlandami.
Zakończenie zmagań i pokój w Hadze
Holendrzy, uniesieni rozwojem korzystnej dla nich sytuacji międzynarodowej postanowili wznowić ofensywę przeciwko Filipowi II. Sowicie się im to opłaciło, ponieważ w jej wyniku Hiszpanie utracili Bredę, Nijmigen, Deventer i wiele innych ośrodków. Sukcesy te były możliwe m.in. z powodu reorganizacji armii niderlandzkiej, dokonanej za sprawą Maurycego Orańskiego.
Istotny wpływ na losy Niderlandów miał też spór między Habsburgami a Burbonami. Ci ostatni czynnie wspierali zrewoltowane prowincje, z czym nie mógł pogodzić się Filip II, który w odpowiedzi na to rozpoczął wojnę z Francją. Konflikt ten ostatecznie zakończono w 1598 roku podpisaniem traktatu pokojowego w Verwins, sankcjonującego niepodległość Zjednoczonych Prowincji. Południowe Niderlandy zostały przy Hiszpanii.
Jak się z czasem okazało, pokój z 1598 roku był jedynie krótkim zawieszeniem broni. W latach 1601-1604 miało miejsce oblężenie Ostendy, które historycy wojskowości zaliczają do jednego z najbardziej krwawych oblężeń epoki nowożytnej. W toku walk obie strony odnotowały gigantyczne straty w sile żywej. Ostatecznie twierdzę zdobyli dowodzeni przez Ambrosio Spinozę Habsburgowie, którzy musieli szturmować pozycje nieprzyjaciela aż ponad 100 razy!
Walki o Ostendę bardzo osłabiły obie strony konfliktu. W 1609 roku doszło między nimi jeszcze do jednego większego starcia (bitwy morskiej pod Gibraltarem), po którym zdecydowano się na podpisanie 12-letniego rozejmu. Wprawdzie w 1621 roku wznowiono walki (w ramach wojny trzydziestoletniej), jednak miały one bardzo ograniczony charakter i tylko kwestią czasu było podpisanie trwałego pokoju.
Ostatecznie doszło do niego w Hadze na początku 1648 roku. Hiszpania oficjalnie uznała wówczas niepodległość Niderlandów. Tym samym trwająca z przerwami wojna osiemdziesięcioletnia dobiegła końca. Miało to istotne znaczenie dla Zjednoczonych Prowincji jako kraju, który z czasem stał się jednym z najbogatszych państw Europy nowożytnej.
Autor: dr Mariusz Samp
Bibliografia:
- Bogucka M., Żelazny książę I żebracy, Z dziejów rewolucji w Niderlandach, Warszawa 1961.
- Gawron P., Pieniądze, przywileje i religia, Motywy wyznaniowe w czasie rewolucji w Niderlandach, „Mówią Wieki” 12 (2019).
- Geyl P., The revolt of the Netherlands 1555-1609, London 1966.
- Groot B. de, Armie holenderskie wojny osiemdziesięcioletniej 1568-1648, t. 1, Piechota, przekł. Z. Osypiuk, Oświęcim 2020.
- Grzybowski S., Elżbieta Wielka, Wrocław 1984.
- Mattingly G., The Defeat of the Spanish Armada, London 1959.
- Motley J. L., Der Abfall der Niederlande und die Entstehung des holländischen Freistaats, t. 1-3, Dresden 1857-1858.
- Parker G., Armia Flandrii i hiszpańska droga 1567-1659, Przyczyny hiszpańskich zwycięstw i porażek w Niderlandach, przekł. P. Szadkowski, Oświęcim 2016.
- Pastorek A., Holenderska flota wojenna 1639-1667, Organizacja i znaczenie, Tarnowskie Góry-Zabrze 2014.
- Pastorek A., Organizacja floty wojennej Republiki Zjednoczonych Prowincji w XVII wieku, Admiralicje, korpus oficerski, załogi, [w:] Organizacja armii w nowożytnej Europie, Struktura – urzędy – prawo – finanse, red. K. Łopatecki, Zabrze 2011.
- Petrie C., Philip II of Spain, London 1963.
- Szmytka R., Lecz jako tyran zostanie opuszczony, Niderlandzka myśl polityczna w drugiej połowie XVI wieku, Kraków 2014.
- Teubner E., Der Feldzug Wilhelms von Oranien gegen den Herzog von Alba im Herbst des Jahres 1568, “Hallesche Abhandlungen zur Neueren Geschichte” 28 (1892).
- Wilson Ch., Queen Elisabeth and the Revolt of the Netherlands, Berkeley 1970.
- Wójcik Z., Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1991.
- Wyczański A., Historia powszechna, Wiek XVI, Warszawa 1987.