Wojna siedmioletnia - przyczyny, przebieg, zasięg, strony, znaczenie, straty

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Przyczyny wojny siedmioletniej, strony przyszłego konfliktu

Przyczyny wojny siedmioletniej, konflikt o kolonie w Ameryce, strony i sojusze

Wydarzenia, które stały się zarzewiem wojny siedmioletniej miały miejsce już dwa lata wcześniej. Swoistą praprzyczyną była tu rywalizacja Francji i Wielkiej Brytanii o kolonie na kontynencie amerykańskim. Źródłem sporu miała tym razem stać się dolina Ohio. Najpierw, wspólnie z zaprzyjaźnionymi Indianami (po stronie Francji walczyli właściwie wszyscy, za wyjątkiem tylko Irokezów) spróbowali ją zająć Francuzi, wypierając jednocześnie z niej brytyjskich handlarzy. Porażkę poniosła tam m.in. milicja, w której służył Jerzy Waszyngton.

Londyn wysłał do Ameryki kilka oddziałów, jednakże okazały się one zbyt słabe. Brytyjczycy przegrali w tym czasie wiele bitew, w tym przede wszystkim tę pod Monongahelą z 9 czerwca 1755 roku. Działania trwały już także na Atlantyku, gdzie flota brytyjska w tym samym 1755 roku atakowała statki francuskie, zresztą Wielka Brytania zadecydowała o zatrzymywaniu wszystkich francuskich statków. Skutkiem było ultimatum Francji a następnie wypowiedzenie przez nią 18 maja 1756 roku wojny. Pod pozorem inwazji na wyspy brytyjskie Francji na kontynencie udało się w maju odbić Minorkę.

Zarówno Francja, jak i Wielka Brytania zaczęły poszukiwać sojuszników na kontynencie. Szczególnie zależało na nich Brytyjczykom, świadomym słabości ich armii lądowej. Wysiłki dyplomatyczne skierowane zostały w stronę dysponującej silnymi siłami Austrii, jednakże ówczesny kanclerz tego państwa oczekiwał w zamian zaangażowania Brytyjczyków po stronie Austrii w jej sporze z Prusami, na co Wielka Brytania nie miała wtedy ani siły, ani ochoty. Państwo to odniosło jednak sukces w rozmowach z Rosją, aczkolwiek Rosja nie zamierzała pomagać Brytyjczykom za darmo. 30 września 1755 roku podpisana została w Petersburgu stosowna konwencja. Wielkiej Brytanii obiecano wypożyczenie 55 000 żołnierzy, jednakże Wielką Brytanię miało to kosztować okrągłe 100 000 funtów szterlingów rocznie. Rosja miała także wystawić od 40 do 50 galer oraz w przypadku rozpoczęcia działań wojennych wysłać kolejnych 10 000 żołnierzy do północnych Niemiec.

U progu konfliktu, czas traktatów, ich strony i znaczenie

Prusy stały się z kolei celem działań Francji, jednakże król Fryderyk II nie chciał ściągać na siebie ataku ze strony Wielkiej Brytanii (Francja oczekiwała zajęcia znajdującego się w unii z tym państwem Hanoweru), Rosji oraz potencjalnie Austrii. Obawiając się sojuszu zawartego przez dwa pierwsze państwa podpisał 16 stycznia 1756 roku z Wielką Brytanią traktat westminsterski. Najważniejszym jego postanowieniem był zakaz przemarszu przez szeroko rozumiane Niemcy obcych wojsk. Traktat westminsterski wywołał pewien efekt domina w postaci reakcji innych państw i reorganizacji istniejących sojuszy.

Do gry weszła Austria. Kanclerz tego państwa, Wenzel Anton von Kaunitz zwrócił się wprost z pytaniem do rządzącej Rosją Elżbiety o możliwość wspólnego zaatakowania Prus. W założeniu Austria zmobilizowałaby armię liczącą 80 000 żołnierzy, zaś Rosja miałaby użyć wojska w liczbie 60-70 000. W dniu 5 kwietnia 1756 roku Elżbieta całkowicie zaaprobowała austriacki plan, bowiem ze względu na politykę wobec Polski i Szwecji osłabienie Prus leżało wtedy w interesie Rosji.

Traktat westminsterski nie przypadł także do gustu Ludwikowi XV. Nie chciał iść tak daleko, jak chciała tego Austria, jednakże zdecydował się podpisać z tym państwem traktat. Traktat wersalski z 1 maja 1756 roku miał jednak charakter obronny: Austria gwarantowała neutralność wobec francusko-brytyjskiego konfliktu kolonialnego, ale jednocześnie oba państwa zagwarantowały sobie wzajemnie udzielenie pomocy militarnej w przypadku ataku innego państwa.  Rosja starała się zresztą przekonać Francję do pełnej realizacji austriackiego planu, jednakże akurat te dwa państwa (Rosję i Francję) dzielił szereg sprzecznych interesów w kontekście chociażby Polski czy Turcji.

Oba te wydarzenia sprawiły, że Prusy zaczęły czuć się zagrożone. W sierpniu 1756 roku Fryderyk II postanowił wprost wysłać pytanie do Marii Teresy w kwestii tego, czy ona i jej sojusznicy zamierzają zaatakować jego państwo, oczekiwał zapewnienia, że nic takiego się nie wydarzy. Pytanie takie zostało wystosowane aż trzykrotnie. Udzielona odpowiedź była niejednoznaczna. Wobec tego Fryderyk II postanowił wykonać uderzenie wyprzedzające. Czas traktatów się skończył, zaczęła się właściwa wojna siedmioletnia.

Wojna siedmioletnia: przebieg konfliktu, strony, rozstrzygnięcie i znaczenie

Wojna siedmioletnia na wschodzie: Prusy, Austria, Rosja i Szwecja

Pierwsze uderzenie wykonały właśnie Prusy. Armia tego państwa 29-30 sierpnia 1756 roku bez wypowiedzenia wojny zaatakowała Saksonię Augusta III. Już 16 października Saksonia skapitulowała, zaś August III wyjechał do Polski. Skutkiem tej agresji było jednak zacieśnienie współpracy przez Francję i Austrię. W dniu 1 maja 1757 roku podpisano drugi traktat wersalski, tym razem już wprost skierowany przeciwko Prusom, na mocy którego Austria uzyskała od Francji m.in. 12 milionów liwrów w formie subsydium rocznie. Ludwik XV, zgodnie z pomysłem austriackim, miał nawet zaakceptować plan dokonania rozbioru Prus. Zmianie uległy także relacje francusko-rosyjskie. Francja udzieliła Rosji subsydiów, zgodziła się też na przejście wojsk Rosji przez Polskę. Francja i Rosja przekonały do przystąpienia do wojny także Szwecję. W sumie cała koalicja miała dysponować następującymi siłami: Francja – 130 000, Austria – 165 000, Rosja – 80 000, Szwecja – 20 000 (jej znaczenie dla przebiegu konfliktu było jednak niewielkie), do tego dochodziło jeszcze około 24 000 Niemców. Połączonym tym siłom Prusy mogły wtedy przeciwstawić 180 000 żołnierzy. Zyskały jednakże sojusznika w postaci Wielkiej Brytanii, która przyznała Prusom subsydia w wysokości 670 000 funtów na rok.

Rok 1757 rozpoczął się od ofensywy liczącej 100 000 żołnierzy armii Prus w Czechach. W maju oblegano Pragę, zaś armia Fryderyka II szła na Austrię. Jednakże już 18 czerwca 1757 roku wojska pruskie poniosły klęskę w bitwie pod Kolinem (Morawy). Austria poszła za ciosem i dotarła aż do Berlina. Z kolei w sierpniu wojska rosyjskie feldmarszałka Apraskina pokonały Prusy pod Grossjägersdorf. Feldmarszałek z niewiadomych przyczyn jednak się potem wycofał, za co został oskarżony o zdradę. Myślący podobno o samobójstwie Fryderyk II zebrał się jednak w sobie i przystąpił do kontrofensywy. Wszystkie wojska czekać miały kolejne bitwy.

Ostatnia z tych bitew wydawało się, że stanowić będzie początek końca Fryderyka II. On sam musiał szafować się ucieczką z pola walki, zaś jego armia stopniała z 48 000 do mizernych 3 000 żołnierzy. Jednakże Rosjanie nie poszli za ciosem. Dopiero w 1761 roku zdobyli Pomorze i Prusy Brandenburskie. W wojnie nastąpić jednak miał niespodziewany zwrot akcji.

Początek 1762 roku. W dniu 4 stycznia umiera Elżbieta, cesarzowa Rosji, zawzięty wróg Prus. Jej następcą zostaje Piotr III. Co w tym nadzwyczajnego? Otóż był on zagorzałym „fanem” Fryderyka II. Zdarzył się więc tzw. cud domu brandenburskiego: Piotr III w maju nie tylko zawarł pokój z Prusami, ale oddał temu państwu wszystkie podbite tereny a nawet zawarł z nim sojusz przeciwko Austrii. W ślady Rosji poszła także Szwecja. Osamotniona Austria nie była już w stanie pokonać Prus, które przeszły do ofensywy. Te ostatnie również jednak niedługo później pozostały same, bowiem 10 lipca 1762 roku obalony został Piotr III, a Katarzyna II wycofała się z sojuszu. Sporo wcześniej Wielka Brytania przestała wypłacać Prusom subsydia, ponieważ w Wielkiej Brytanii doszło do przetasowania na scenie politycznej, a nowa opcja była zdecydowanie bardziej nastawiona na zawarcie pokoju. Zdecydowano się więc na rokowania. Pośredniczył w nich August III. Układ pokojowy pomiędzy Austrią i Prusami został podpisany 15 lutego 1763 roku w zamku Hubertsburg. Nie zmienił on niczego w kwestii stanu posiadania obu państw, wróciło status quo sprzed wojny.

Konflikt na zachodzie: Francja i Wielka Brytania, pokój paryski – data, znaczenie

A jak w międzyczasie prezentowała się sprawa wojny Francji z Anglią? Działania wojenne prowadzone były także i na kontynencie. 26 lipca 1757 roku Wielka Brytania przegrała bitwę pod Hastenbeck. Książę Richelieu pokonał siły brytyjsko-hanowerskie. Jednakże do walki włączyć się miał książę Ferdynand Brunszwicki, postawiony na czele wojsk brytyjskich, odciągając jednocześnie Francję od wojny z Prusami. Skutkiem była porażka Francji z bitwie pod Krefeld z 23 czerwca 1758 roku.

Na kontynent amerykański została wysłana kolejna ekspedycja. Wojska brytyjskie zaczęły wypierać Francję z zajmowanych przez nią terytoriów. W roku 1758 zdobyty został Louisburg. Wielka Brytania wprowadziła blokadę morską, uniemożliwiając dostawy żywności i broni do kolonii francuskich. W konsekwencji w roku 1759 skapitulował Quebec, a w roku 1760 gubernator Kanady również skapitulował przed Wielką Brytanią. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat kolonii francuskich?

Wielka Brytania odnosiła zresztą wtedy sukcesy militarne także i w innych częściach świata, np. w Indiach czy w Afryce, odbijając Senegal. Francja zaś kolejno straciła także szereg wysp, m.in. Gwadelupę i Martynikę. Terytoria traciła również walcząca po stronie Francji Hiszpania (gdzie również rządzili wtedy Burbonowie), która w wyniku działań wojennych straciła m.in. Hawanę.

Wojna pomiędzy tymi państwami zakończyła się na przełomie 1762 i 1763 roku. Preliminaria pokojowe zostały podpisane 3 listopada 1762 roku w Fontainebleau, zaś ich ratyfikacja miała miejsce 10 lutego następnego roku w Paryżu. Stroną jednoznacznie przegraną była Francja, utraciła bowiem na rzecz Wielkiej Brytanii kolonie w Ameryce oraz częściowo w Afryce. Jej sojusznik – Hiszpania – utracił z kolei Florydę, na pocieszenie jedynie Francja odstąpiła jej Luizjanę. Francja odzyskała jedynie terytoria indyjskie (pięć faktorii) oraz Martynikę i Gwadelupę. Wielka Brytania zaczęła zaś po wojnie wyrastać na morską potęgę.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum, Warszawa 1999.
2. Z. Libiszowska, Ludwik XV, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1997.
3. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI-XVIII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
4. E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984.