Wojna trzydziestoletnia – tło działań, przebieg, strony, straty

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Wybuch wojny i jej przyczyny

Wojna trzydziestoletnia rozpoczęła się w 1618 roku. Miała wtedy miejsce słynna defenestracja praska, po której wybuchło powstanie w Czechach. Czesi nie zdołały już dłużej tolerować polityki kontrreformacji i centralizacji, prowadzonej przez cesarza Macieja Habsburga i króla czeskiego Ferdynanda II. Kiedy nowym władcą Rzeszy został Ferdynand II (1619), stany czeskie go zdetronizowały i na jego miejsce wybrały Fryderyka V z Palatynatu.

Czechy w walce o niepodległość nie zostały same. Wspomogły je kraje Unii Protestanckiej, w wyniku czego buntownikom udało się odnieść szereg zwycięstw. Jednak jeszcze w 1619 roku sytuacja rebeliantów zaczęła się z dnia na dzień pogarszać, co miało swoje skutki. 8 listopada 1620 roku Habsburgowie roznieśli Czechów w wielkiej bitwie pod Białą Górą. Marzenia o niepodległym państwie czeskim prysły niczym bańka mydlana. Przywódców powstania spotkały ogromne represje.

Klęska pod Białą Górą miała istotne znaczenie dla Fryderyka V, którego panowanie w Czechach i Palatynacie bezpowrotnie się skończyło. „Króla zimowego”, jak z czasem zaczęto nazywać Fryderyka, skazano na banicję, zaś Palatynat przeszedł w ręce księcia bawarskiego Maksymiliana I.

Wojna 30-letnia – przebieg, uczestnicy, etapy, ciekawostki

Duński etap zmagań (1625-1629)

Nagły wzrost znaczenia Habsburgów i państw Ligi Katolickiej, powstałej w 1609 roku, był solą w oku wielu państw. Do jednego z nich należała Dania, rządzona przez króla Chrystiana IV (1588-1648). W 1625 roku władca ten wkroczył na czele ponad 30-tysięcznej armii do północnych Niemiec.

Przebieg działań militarnych od samego niemal początku nie był po myśli Chrystiana. Już wiosną 1626 roku siły duńsko-palatyńskie zostały rozbite pod Dessau przez wybitnego dowódcę Albrechta von Wallensteina. Inny znakomity wódz, służący w armii cesarskiej, Johann von Tilly pokonał główne siły duńskie w bitwie pod Lutter am Barenberge w Brunszwiku (27 sierpnia 1626), co pozwoliło zwycięzcom zająć Dolną Saksonię. Z kolei rok później cesarz opanował Holsztyn i doszczętnie złupił Jutlandię.

Chrystian IV był w rzeczywistości za słaby, aby pokonać swych konkurentów. Wprawdzie subsydiowały go Francja czy Holandia, jednak nie potrafił tego odpowiednio wykorzystać. W konsekwencji przystąpił do stołu rokowań z Habsburgami w maju 1629 roku w Lubece. Stronom konfliktu udało się znaleźć nić porozumienia, co zaowocowało podpisaniem traktatu pokojowego. Na jego mocy władcy duńskiemu zagwarantowano zwrot utraconych wcześniej terytoriów w zamian za co miał już więcej nie wtrącać się w wewnętrzne sprawy Rzeszy.

Szwedzi w natarciu (1630-1634)

W 1630 roku do wojny toczącej się na terenie Rzeszy przystąpili Szwedzi. Działaniami ich armii kierował wybitny król i strateg w jednej osobie Gustaw II Adolf (1611-1632), obawiający się utraty wpływów w rejonie Morza Bałtyckiego. W swoim zwyczaju król szwedzki parł do przodu niczym walec, zajmując po kolei atakowane ziemie (Pomorze, Meklemburgia). Sukcesy „Lwa Północy” spowodowały, iż w jego obozie znaleźli się m.in. elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, landgraf heski Wilhelm oraz elektor saski Jan Jerzy.

Zwycięską passę skandynawskiego władcy próbował powstrzymać Tilly na polach Breitenfeld koło Lipska. 17 września 1631 roku w wymienionej miejscowości rozegrała się krwawa batalia. Została ona bezapelacyjnie wygrana przez Gustava II, co przesądziło o zajęciu przezeń środkowych i północnych Niemiec.

W 1632 roku Gustav Adolf podjął kolejną ofensywę, w wyniku której spodziewał się rzucić cesarza na kolana i opanować dziedziczne posiadłości Habsburgów. Niestety plan ten legł w gruzach, gdyż śmierć nieoczekiwanie zajrzała mu w oczy pod Lützen (16 listopada 1632 roku), gdzie rękawicę rzucił mu osławiony Wallenstein. W stoczonej przy tej okazji bitwie obie armie poniosły spore straty, zaś żadna ze stron nie mogła przypisać sobie zwycięstwa.

Starcie pod Lützen miało kolosalne znaczenie dla Szwedów, którzy od tej pory zaczęli tracić inicjatywę. Na początku września 1634 roku wojska szwedzkie zostały pobite na głowę pod Nördlingen w Bawarii. Wojskom katolickim przewodził wówczas nowy cesarz Fryderyk III Habsburg. Po tej klęsce Skandynawowie rozpoczęli pertraktować z cesarzem. 30 maja 1635 roku podpisali z nim pokój w Pradze, który de facto nie przynosił im żadnych wymiernych korzyści. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł o przyczynach i skutkach wojny trzydziestoletniej.

Francja wkracza do akcji (1635-1648)

W 1635 roku rozpoczął się ostatni już etap zmagań między katolikami a protestantami. Szalę zwycięstwa na rzecz tych ostatnich próbowała przechylić Francja, której polityką kierował wybitny mąż stanu kardynał Richelieu.

Przystąpienie państwa francuskiego do wojny trzydziestoletniej nie zmieniło ogólnego położenia koalicji antyhabsburskiej. W rzeczywistości przygotowanie Francji do udziału w wojnie trzydziestoletniej pozostawiało wiele do życzenia (armia francuska była niezbyt liczna, zaś jej wyszkolenie i zorganizowanie było nienajlepsze). W efekcie Francuzi ponosili klęskę za klęską.

Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1643 roku. Wówczas to Francja pokonała Hiszpanów pod Rocroi w Niderlandach. Zwycięstwo to pozwoliło Francuzom zająć Thionville, Luksemburg, Gravelines, Courtrai, Mardick, Furnes i Dunkierkę.

W 1644 roku Ludwik Burbon zwany Wielkim Kondeuszem, uznawany za jednego z najwybitniejszych dowódców w dziejach, rozprawił się z armią bawarską pod Fryburgiem, zaś sprzymierzeni z Francuzami Szwedzi pod wodzą Lennarta Tortenssona pokonali Austriaków pod Jüterborgiem (1644) i Jankovem (1645). W 1645 roku armia szwedzka pojawiła się w Saksonii, zaś rok później w Bawarii. Szwedom kroku wówczas dotrzymywali Francuzi. W 1648 roku cesarz Fryderyk III musiał uznać wyższość połączonej armii francusko-szwedzkiej pod Zusmarshausen. Klęska ta uświadomiła cesarza, iż Habsburgowie nie mają szans na zwycięstwo w toczącej się od wielu już lat wojnie. Podobnie myślało też większość polityków europejskich, stąd rozpoczęto negocjacje pokojowe. Jeszcze w tym samym roku pomyślnie je sfinalizowano.

Skutki wojny – Europa po 1648 roku i nowa mapa polityczna kontynentu

Habsburgowie podpisali osobny pokój z Francją (w Münster) i Szwecją (w Osnabrück). Oba traktaty były dla nich wielce niekorzystne, co zadecydowało o tym, iż przez kolejne dziesięciolecia ich pozycja w Europie znacznie podupadła. Ich miejsce zajęły natomiast Francja i Szwecja.

Pokój z 1648 roku nie przerwał natomiast rywalizacji francusko-hiszpańskiej. Dopiero w 1659 roku hiszpańscy Habsburgowie zdecydowali się zawrzeć traktat pokojowy z Burbonami (tzw. pokój pirenejski). Efekt był taki, iż oficjalnie zakończyła się dominacja Hiszpanii w zachodniej części kontynentu, zmuszonej oddać sąsiadowi część spornych terytoriów.

Tak naprawdę wszyscy uczestnicy wojny trzydziestoletniej ponieśli jakieś straty. Głównie materialne. Na polach bitewnych śmierć poniosło wiele istnień ludzkich. Działaniami wojennymi dotknięta została także ludność cywilna, momentami bezbronna wobec niewyżytych i głodujących żołnierzy, którzy grasowali po wsiach i gwałcili kobiety, zaś wszystkich tych, co sprzeciwiali się temu, zabijali.

Wojna trzydziestoletnia a Polska – ciekawostki

Polska również brała udział w wojnie trzydziestoletniej. W odróżnieniu jednak od innych państw była ona zaangażowana w nią w sposób pośredni. Ówczesny król Polski Zygmunt III Waza (1587-1632) czynnie popierał Habsburgów, którym przyszedł z pomocą w 1619 roku, kiedy to wojska siedmiogrodzkie księcia Gábora Betlena oblegały Wiedeń. Zmagania Rzeczypospolitej z Gáborem wywołały automatyczny konflikt z Portą Ottomańską, zwierzchnikiem Siedmiogrodu. W efekcie Polska poniosła kilka dotkliwych porażek. Symptomatyczne, iż Habsburgowie nie przyszli z pomocą Polakom podczas konfliktu z muzułmanami, pomimo tego, że ich o to wręcz błagano.

Niemal równocześnie państwo polskie prowadziło wojnę ze Szwecją. Początkowo w konflikcie tym górą byli Polacy, później jednak szala zwycięstwa przechyliła się na rzecz Szwedów. W 1629 roku podpisano na sześć lat rozejm w Altmarku, na zasadzie zachowania stanu posiadania obu stron.

W Europie doskonale zdawano sobie sprawę z potencjału militarnego Rzeczypospolitej. Na początku lat 30. XVII wieku powstał projekt koalicji antyszwedzkiej, w skład której – obok Hiszpanii, Austrii, Anglii i Danii – miała wejść również Polska. Zamierzenia te jednak nigdy nie weszły w życie.

Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, iż poparcie, jakie udzielił Zygmunt III Waza dynastii habsburskiej, nie dało Polsce jakichkolwiek profitów. Co więcej, polityka tego króla mogła nawet zakończyć się katastrofą dla jego państwa. Powstał mianowicie (w latach 1629-1632) plan rozbioru Rzeczypospolitej z udziałem Szwecji, Turcji, Krymu, Siedmiogrodu, Moskwy i Kozaczyzny. Pierwsze skrzypce w tym koncepcie grał Gustaw II Adolf, którego śmierć w 1632 roku zniweczyła jego realizację. Gdyby jednak władca Szwecji pożył dłużej, to najprawdopodobniej mapa Europy zmieniłaby się bezpowrotnie. Być może nie byłoby w niej w ogóle miejsca dla Polski.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Augustyniak U., Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. Biernacki W., Biała Góra 1620, Gdańsk 2006.
3. Biernacki W., Powstanie czeskie i wojna o Palatynat 1618-1623, Zabrze 2008.
4. Biernacki W., „Todmarch”, Kampania wojsk katolickich 1620 roku, cz. 1-3, Zabrze-Tarnowskie Góry 2013-2016.
5. Brnardic V., Armie cesarskie wojny trzydziestoletniej, t. 1, Piechota i kawaleria, przekł. Z. Osypiuk, Oświęcim 2019.
6. Brnardic V., Armie cesarskie wojny trzydziestoletniej, t. 2, Kawaleria, przekł. Z. Osypiuk, Oświęcim 2019.
7. Duch W., Wojna trzydziestoletnia (1618-1648), Protestanci konta katolicy [\\https://historia.org.pl/2009/11/10/wojna-trzydziestoletnia; dostęp: 02.02.2021].
8. Englund P., Lata wojen, przekł. W. Łygaś, Gdańsk 2003.
9. Fukala R., Dramat Europy, Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) a kraje Korony Czeskiej, przekł. A. Spyra, Wrocław 2015.
10. Historia Europy, red. J. Stevenson, przekł. R. Gołędowski, Warszawa 2006.
11. Jenkins S., Wojna trzydziestoletnia, Najbardziej krwawy konflikt w dziejach Europy przed XX wiekiem [https://wielkahistoria.pl/wojna-trzydziestoletnia-najbardziej-krwawy-konflikt-w-dziejach-europy-przed-xx-wiekiem; dostęp: 02.02.2021].
12. Kersten A., Historia powszechna, Wiek XVII, Warszawa 1984.
13. Krzemiński A., Polska wobec wojny trzydziestoletniej [https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/1774154,1,polska-wobec-wojny-trzydziestoletniej.read; dostęp: 02.02.2021].
14. Langer H., Hortus bellicus, Dreissigjährige Krieg, Eine Kulturgeschichte, Leipzig 1978.
15. Lunde H. O., Dynastia wojowników, Wojny Szwecji 1611-1721, przekł. J. Szkudliński, Poznań 2015.
16. Maroń J., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, Aspekty militarne, Wrocław-Racibórz 2008.
17. Orleans H., Pierwsza kampania Kondeusza 1643, przekł. A. Haberko, Oświęcim 2015.
18. Polišenský J., Der Krieg und die Gesselschaft in Europa 1618-1648, Praha 1971.
19. Serwański M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), Poznań 1986.
20. Skworoda Sz. P., Wojny w XVII-wiecznej Europie, Zarys problematyki, Zabrze-Tarnowskie Góry 2014.
21. Wagner E., European weapons and warfare 1618-1648, Winged Hussar Publishing 2014.
22. Wilson P. H., Wojna trzydziestoletnia 1618-1648, Tragedia Europy, przekł. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017.
23. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) na ziemiach nadodrzańskich, red. K. Bartkiewicz, Zielona Góra 1993.
24. Wójcik Z., Historia powszechna, Wiek XVI-XVII, Warszawa 1991.