Joanna Kastylijska – szalona władczyni zjednoczonej Hiszpanii?
Kastylijska księżniczka, poślubiona burgundzkiemu księciu nigdy nie miała być królową. W wyniku niefortunnych śmierci w rodzinie odziedziczyła dwa trony. Nie miała jednak dość siły by podjąć wyzwanie. Wokół niej natomiast byli ludzie przedsiębiorczy, ambitni i pozbawieni skrupułów.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o kobietach w historii świata.
Zanim powstała Hiszpania
Królestwa Kastylii i Aragonii
Joanna jest pierwszą władczynią, która (przynajmniej formalnie) panowała nad zjednoczonymi królestwami Aragonii oraz Kastylii i Leon. Warto przypomnieć, jak zmieniała się Hiszpania w ciągu wieków, żeby lepiej zrozumieć na czym polegało zjednoczenie.
Początkowo Hiszpania była postrzegana jako pewna całość przez kolonizatorów tj. Kartagińczycy, a później Rzymianie. To im zawdzięcza swoją nazwę Espana/Ispania (od kartagińskiego określenia „wyspa królików” – por. Miłkowski T., 1998: s. 20 ). Panowanie Wizygotów było dla mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego raczej wymuszonym zjednoczeniem. W VI wieku władztwo gockich królów podupadło przez wewnętrzne konflikty, a na początku VIII wieku królestwo Wizygotów zaczęli podbijać Maurowie (Berberowie i Arabowie pod panowaniem Umajjadów).
Kastylia i Aragonia jako osobne królestwa zaczęły się wyodrębniać między IX a XI wiekiem. Aragonia była dawną marchią państwa Franków, utworzoną dla ochrony granic przed inwazją Saracenów. Związki z państwem Franków miały o tyle znaczenie, że obowiązywało w nich prawo salickie, według którego tron może być dziedziczony tylko przez mężczyzn.
Położona bardziej na zachód Kastylia powstała jako hrabstwo w ramach królestwa Nawarry, a w 1037 roku wyodrębniła się jako osobne królestwo w unii z podbitym królestwem Leonu.
Izabela i Ferdynand – wiara i władza
Chociaż to Joanna była pierwszą królową zjednoczonej Hiszpanii, większość swojego dziedzictwa zawdzięczała działaniom matki. Izabela Kastylijska, zwana też Katolicką, była osobą niezwykle inteligentną, przedsiębiorczą i ambitną. Tak jak później jej córka, nie była pierwszą kandydatką do kastylijskiego tronu. Po śmierci ojca koronę odziedziczył przyrodni brat Izabeli – Henryk. Próbował zapewnić następstwo swojej córce – Joannie zwanej la Beltraneja. Po śmierci brata Izabela przeprowadziła jednak własną koronację, licząc na poparcie dużej części społeczeństwa kastylijskiego. Miała też wsparcie papieża i militarną pomoc swojego męża Ferdynanda oraz teścia – króla Aragonii.
Joanna la Beltraneja została wydana za swojego wuja, króla Portugalii Alfonsa V, następnie próbował zdobyć Kastylię. Pokonany przez wojska Ferdynanda musiał zrezygnować nie tylko z korony kastylijskiej. Jego małżeństwo z Joanną zostało unieważnione przez papieża (ze względu na bliskie pokrewieństwo). W ten sposób Izabela obroniła swoją pozycję jako królowa Kastylii. Ferdynand miał prawa współwładcy. (Miłkowski T.: s. 117)
Izabela była pobożna, ale przede wszystkim wykorzystywała religię jako jedno z głównych spoideł odnowionego państwa. Razem z Ferdynandem kontynuowali rekonkwistę, która przerodziła się w wojnę totalną. Na terenach odziedziczonych i zdobytych zabronili praktykowania islamu i judaizmu. Żydzi i muzułmanie musieli przejść na katolicyzm albo opuścić Hiszpanię (edykt 1492 r.). Utworzono też inkwizycję, która była zależna bezpośrednio od władców kraju, nie od Stolicy Apostolskiej. W czasach Izabeli i Ferdynanda, kiedy Wielkim Inkwizytorem był spowiednik królowej, inkwizycja wykonała tysiące dochodzeń i wyroków. Najostrożniejsze szacunki mówią o 2 tysiącach ofiar.
Ferdynand i Izabela przygotowali podłoże dla imperium hiszpańskiego. Pokonawszy muzułmanów i wypędziwszy żydów z kraju, zwrócili się ku nowym horyzontom, finansując wyprawę Krzysztofa Kolumba do „Indii”. To dziwne królestwo, zbudowane na krwi, fanatyzmie i imperialnych zapędach odziedziczyła Joanna.
Joanna – dzieciństwo i młodość
Księżniczka kastylijska i księżna Burgundii
Joanna urodziła się jako trzecie dziecko Izabeli i Ferdynanda, w ówczesnej stolicy królestwa Kastylii i Leonu – Toledo. Była osobą o niezwykłej urodzie i inteligencji. Łatwo uczyła się języków obcych. Oprócz łaciny i francuskiego opanowała regionalne: kastylijski, kataloński i staro-portugalski. Swoje zamiłowanie do języków mogła zawdzięczać nauczycielce – Beatriz Galindo. Ta niezwykła kobieta była na tyle utalentowana, że pozwolono jej studiować na Uniwersytecie w Salamance. Jej znajomość łaciny przyniosła Beatriz przydomek La Latina. Była nauczycielką samej Izabeli i wszystkich jej córek. (Aram B., 2001: s. 50-51)
Drugim ważnym nauczycielem księżniczek był dominikanin Andres de Miranda, który bardzo chwalił talenty młodej Joanny. Była też podobno dobrą tancerką, świetnie opanowała dworską etykietę, a ponadto lubiła jeździć konno. W wieku 16 lat (1496 r.) została wydana za Filipa Pięknego, księcia Burgundii, syna Maksymiliana Habsburga. Zamieszkali we Flandrii, gdzie urodziła się trójka ich dzieci.
Joanna była trzecia w kolejce do kastylijskiego tronu. W momencie jej ślubu z Filipem nic nie zapowiadało, że to się zmieni. Tymczasem jej głowę zaczęły zaprzątać problemy osobiste. Zaczęła być zazdrosna o swojego niezbyt wiernego męża. Wybuchy młodej księżniczki coraz częściej interpretowano jako zaburzenia psychiczne. Postrzeganie Filipa i jego dworu jako rozwiązłego wynikało m.in. z zupełnie różnych standardów towarzyskich niż te, których Joanna nauczyła się w Kastylii. (por. Aram B.: s. 78)
Tragedie rodzinne i szaleństwo
Losy dzieci Izabeli i Ferdynanda były wyjątkowo niepomyślne. Jan z Asturii, pierwszy następca tronu zmarł w 1497 roku, mając zaledwie 19 lat. Przypuszcza się, że przyczyną była gruźlica. Jego młodziutka żona, Małgorzata Austriaczka zaledwie dwa miesiące później urodziła martwą córkę. Rok później zmarła w połogu starsza siostra Jana i Joanny – Izabela, od niedawna królowa Portugalii. W ten sposób Joanna nagle stała się następczynią tronu. (Aram B.: s. 94)
Póki co Izabela żyła, chociaż do końca życia nosiła żałobę po swoim synu. Śmierć najstarszej córki, a wkrótce jej jedynego potomka pogrzebała nadzieje królowej kastylijskiej na unię z Portugalią. Tymczasem z Flandrii napływały informacje o szaleństwie Joanny. Rozpowszechniał je zresztą sam Filip, który nagle zobaczył swoją szansę na całkowite przejęcie władzy w Kastylii.
W 1504 roku stara królowa zaniemogła z powodu gorączki. Joanna pojechała więc do Kastylii odwiedzić matkę. Podobno doszło między nimi o starcia, a Joanna chciała wyjechać, co zostało jej uniemożliwione.
Izabela zadbała o dobrą edukację dla wszystkich swoich dzieci. Walczyła też o możliwość dziedziczenia tronu Aragonii dla swoich córek. Z drugiej strony zarówno ona jak i Ferdynand byli bardzo autorytarni. Ich dzieci umiały grać na instrumentach, rozmawiać w kilku językach, znały historię, matematykę i teologię. Nie dopuszczano ich jednak do żadnych procesów decyzyjnych. W efekcie Joanna, której przypadło dziedzictwo po rodzicach, nie radziła sobie z rządzeniem. Oczywiście było wiele osób, które chętnie by ją odsunęły od tronu. Jednak ona sama musiała być trochę przerażona perspektywą przejęcia całego ciężaru władzy i polityki. Była utalentowaną, inteligentną księżniczką, nie władczynią – jak jej matka. Wkrótce Izabela zmarła na raka. Zaczęła się rywalizacja o tron kastylijski i aragoński. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat panowania Blanki Kastylijskiej?
Długie panowanie szalonej królowej
Walka o władzę
Filip był synem Maksymiliana Habsburga i godnym reprezentantem swojego rodu. Marzyło mu się imperium od Atlantyku po granice Polski Jagiellonów. Chociaż osobiście nie lubił Hiszpanii i czuł się w niej obco, był zdecydowany jak najlepiej wykorzystać fakt, że jego żona dziedziczyła tron w Toledo. Ferdynand nie chciał do tego dopuścić. Po śmierci Izabeli utracił prawo do tronu na rzecz Filipa. Nie zamierzał jednak oddać mu również Aragonii. Ożenił się ponownie, z francuską księżniczką z rodu de Foix, i zamierzał spłodzić następcę aragońskiego tronu. Gdy tylko nadarzyła się okazja, wymusił na Joannie oddanie mu władzy jako zarządcy Kastylii wspólnie z nią. Rywalizacja między zięciem i teściem doprowadziła nawet do bicia przez obu kastylijskich monet.
W 1505 roku na mocy traktatu w Salamance Ferdynand odzyskał tytuł króla Kastylii. W sumie rządziły więc oficjalnie trzy osoby. Najmniej miała do powiedzenia sama Joanna, którą też obaj panowie wkrótce wyeliminowali z rządów. (Aram B.: s. 152)
W 1506 roku zmarł Filip Piękny. Oficjalnie na tyfus, nieoficjalnie plotkowano, że został otruty na rozkaz Ferdynanda. Po tej śmierci Joanna rzeczywiście zaczęła wykazywać symptomy zaburzeń psychicznych. W każdym razie, jeżeli źródła podające te informacje są wiarygodne. Wiecznie zazdrosna o męża za jego życia nareszcie miała go przy sobie. Przez rok uniemożliwiała pochowanie jego zwłok. Kazała je wozić w lektyce, przebierać, a nawet spała z nimi. Po roku udało się ją przekonać, że trzeba króla pogrzebać.
Jednocześnie Joanna próbowała wreszcie przejąć władzę, która od dawna jej się należała. Niestety nie radziła sobie z narastającym chaosem. Panowała epidemia i głód, która mogła zabić nawet połowę populacji Kastylii.
Wykorzystał to Ferdynand, który doprowadził do uznania córki za niezdolną do rządzenia. W ten sposób stawał się faktycznym królem Kastylii.
Królowa uwięziona
W 1509 roku Joanna została zamknięta w pałacu w Tordesillas. Ferdynand zadbał też, żeby nie został przy niej nikt z wiernych sług. Opiekę nad królową powierzył swojemu słudze Mosen Louis Ferrrerowi. Ten nie tylko używał psychicznej, a nawet fizycznej siły przeciw królowej, ale zagarniał dużą część przeznaczonych na jej potrzeby pieniędzy. (Aram B.: s. 177) Odcięta od władzy i od życzliwych jej osób nie miała żadnego pola manewru.
Kiedy w 1516 roku zmarł Ferdynand mieszkańcy Tordesillas wygnali Ferrera. Rozpoczęto dochodzenie w sprawie złego traktowania królowej. Tymczasem jej ojciec przed śmiercią potwierdził, że jest ona niezdolna do samodzielnego rządzenia. Oficjalnym dziedzicem został najstarszy syn Joanny – Karol. Od razu przyjął też tytuł Króla Kastylii i Leon, co wywołało sprzeciw zwolenników królowej. Sama Joanna, gdy wreszcie dowiedziała się co się dzieje (długo zatajano przed nią informację o śmierci ojca), próbowała przejąć władzę. Niestety kolejny mężczyzna z jej rodziny uznał ją za niezdolną do rządzenia. Karol, który w 1519 został również cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zmusił matkę do podpisania zgody na przejęcie za nią obowiązków władcy. Mimo, że uległa tej prośbie była trzymana za murami Tordesillas do końca życia. Pogarszał się też jej stan psychiczny, czemu trudno się dziwić w tych warunkach. Zaczęła podejrzewać niektóre zakonnice, że chcą ją otruć. Zmarła w wieku 75 lat 12 kwietnia 1555 roku.
Szalona królowa czy ofiara intryg?
Do dziś historycy spierają się, na ile Joanna rzeczywiście była szalona, a do jakiego stopnia było to wygodne tłumaczenie jej niezdatności do rządzenia. Z opisów wynika, że miała niestabilny temperament. Możliwe, że cierpiała na jakąś formę depresji, co jednak samo w sobie nie przeszkadzałoby jej rządzić. Niektórzy historycy, szczególnie z I połowy XX wieku, widzieli w jej zachowaniu symptomy schizofrenii. (por. Aram B.: s. 14)
Wbrew pozorom mocny charakter i zdolność do zapewnienia sobie potężnych sojuszników odgrywał w tej rozgrywce ważną rolę. Jej słabości zostały wykorzystane przeciw niej przez bliskich jej mężczyzn. Z pewnością uważali, że nadają się lepiej na stanowisko, które przypadkiem dostało się tej „słabej kobiecie”. Poniekąd mieli rację. Nie dlatego, że była kobietą, może nawet nie była tak szalona jak ją przedstawiali, ale… nie była najlepszą władczynią. Pozostaje pytanie, na ile jej emocjonalna niestabilność i słabe umiejętności polityczne były chorobą, a na ile winą rodziny. Odsuwana od decyzji, co jakiś czas zamykana jak niegrzeczne dziecko w swoim pokoju, wreszcie oskarżana o szaleństwo, nie miała nigdy szans rozwinąć skrzydeł jako królowa.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Tadeusz Miłkowski, Historia Hiszpanii, Ossolineum 1998
- Bethany Aram, La reina Juana: gobierno, piedad y dinastia, Madrid 2001