Bitwa nad Tollense – jak niezwykłe odkrycie w północnych Niemczech zmieniło nasze wyobrażenie o epoce brązu

Co wiemy o epoce brązu?

Materiał i datowanie

Brąz to stop miedzi z innymi metalami w celu zmniejszenia giętkości materiału. W starożytności dodawano do niego przede wszystkim cynę. Dzięki temu wynalazkowi możliwe było tworzenie bardziej skomplikowanych narzędzi i subtelniejszych ozdób niż używane wcześniej wyroby z kamienia i kości. Okres w historii ludzkości zwany epoką brązu jest datowany według znalezisk na danym obszarze, dlatego ramy epoki różnią się nieznacznie zależnie od miejsca. Dokładne datowanie jest niemożliwe, ale obecnie obowiązują umowne daty początkowe:

• ok. 3400 p.n.e. - dla Bliskiego Wschodu
• ok. 3300 p.n.e. - dla Indii
• ok. 3100 p.n.e. - dla Egiptu
• ok. 2800 p.n.e. - dla Europy Południowej
• ok. 2300 p.n.e. - dla Nubii (Afryka południowo-wschodnia)
• ok. 2000 p.n.e. - dla Europy Środkowej i Północnej, a także dla Chin

W Europie i na Bliskim Wschodzie epoka brązu skończyła się między 1000 a 700 r. p.n.e. kiedy materiał ten zaczął być zastępowany dużo trwalszym żelazem. Według innych badaczy (zwłaszcza prof. Erica H. Cline'a) koniec epoki wiąże się głównie z powszechnym kryzysem państw na Bliskim Wschodzie, znanym jako upadek cywilizacji epoki brązu. Miało się to wydarzyć około 1200 r. p.n.e.

Oprócz podziału w zależności od regionów epokę brązu dzieli się na 3 okresy:

• Starszy – 3500-2000 p.n.e.
• Średni – 2000-1600 p.n.e.
• Młodszy – 1600-1200 p.n.e.

Według obecnego stanu badań epoka brązu przyniosła nam początek cywilizacji, jaką znamy, z pismem, władcami, zorganizowaną państwowością. Odkrycia ostatnich lat mogą jednak podważać pewne nasze wyobrażenia o tej epoce.

Oficjalny obraz epoki brązu

Epoka brązu to czas, w którym kończy się prehistoria i zaczyna historia. Dzięki wynalazkowi pisma wiemy nie tylko jak wyglądała kultura materialna naszych przodków, ale mamy jakieś pojęcie o tym, co myśleli i w co wierzyli.

Przed wykopaliskami w dolinie Tollense (słow. Dolenica, Dolęża) za główne ośrodki cywilizacji w epoce brązu uważano Bliski Wschód z Egiptem i Dolinę Indusu. To tutaj powstawały pierwsze zaawansowane miasta i rozwijano sztukę pisania. O mieszkańcach dzisiejszej Polski, Czech czy Niemiec wiemy głównie jakie przedmioty wytwarzali, jak mieszkali i jak chowali swoich zmarłych.

Na przełomie średniej i młodszej epoki brązu doszło do załamania najstarszych cywilizacji, na których gruzach zaczęły się rodzić młodsze, tworzone głównie przez ludy semickie i indoeuropejskie. Według oficjalnej narracji w tym czasie na północny-zachód od Peloponezu miało mieszkać niewielu ludzi. Ich życie było prymitywne i trudne, ale dość spokojne, bo nie mieli za bardzo z kim walczyć. Broń taka jak miecze, sztylety czy buławy miała spełniać rolę głównie rytualną i wyznaczać status społeczny.

Dlatego takim zaskoczeniem było odkrycie w dolinie Tollense. Zamiast śladów plemiennej potyczki znaleziono szczątki wielkiej bitwy, z szacowaną liczbą ofiar przekraczającą 1000 osób.

Bitwa na miarę Wojny Trojańskiej

Co znaleziono?

Już od lat 80-tych znajdowano w okolicy duże ilości przedmiotów z epoki brązu. Były to głównie charakterystyczne dla tego okresu narzędzia i elementy broni oraz brązowe i złote ozdoby. Co jakiś czas pojawiały się kości ludzkie. W 1996 roku archeolog-amator R. Borgwardt znalazł nad rzeką Tollense, niedaleko wsi Weltzin, ludzką kość z wbitym krzemiennym grotem. (Jantzen D., Brinker U. i in., 2011: s. 418) Dalsze badania wykazały zaskakująco dużą ilość kości ludzi i zwierząt. Te ostatnie zidentyfikowano jako konie. Znalezisko rozciągało się na przestrzeni 2,5 km wzdłuż brzegu rzeki. Dalsze badania szczątek ludzkich wskazywały na gwałtowną śmierć zadaną w czasie bitwy.

Wykopaliska na szeroką skalę rozpoczęto dopiero w 2008 roku. Mimo ogromnej liczby zabitych, głównie mężczyzn między 20 a 40 rokiem życia, nie znaleziono żadnych śladów obrządku pogrzebowego. W dodatku niektóre kości nosiły ślady procesu gojenia. Część walczących brała więc udział wcześniej w innych potyczkach. Sugerowałoby to, że walki trwały na przestrzeni kilku tygodni. Datowanie w przybliżeniu wskazuje na jednorazowe wydarzenie, które miało miejsce ok. 1230 r. p.n.e. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat upadku cywilizacji brązu?

Epokowe odkrycie ciągle czeka na spójną interpretację

Niełatwo pozbywamy się dawnych wyobrażeń. Dlatego, mimo przełomowego charakteru odkrycia w Meklemburgii, narracji o epoce brązu nie zmieniono w podręcznikach. Ale jeszcze nie ma do tego podstaw. Tak naprawdę niezwykłe znalezisko ciągle jest w fazie interpretacji. Wiemy, że jest przełomowe, ale nie możemy powiedzieć dużo o płynących z niego wnioskach. Czy rozegrała się tu bitwa wojów z całego regionu, wezwanych do odparcia najeźdźców? A może było to starcie sąsiadujących ze sobą królestw? Wysunięto nawet hipotezę, że to najeźdźcy dokonali masakry kupców.

Z całą pewnością zaskakuje skala znaleziska, brutalność walki na śmierć i życie oraz ilość biorących w niej udział. Chociaż znamy kilka znalezisk sugerujących walki w tym rejonie Eurazji, jest to jedyny przekonujący dowód prawdziwej bitwy z tzw. północnej epoki brązu. (Jantzen D., Brinker U. i in.: s. 428)

Kim byli wojownicy znad Tollense?

Kupcy, książęta, wojownicy?

Pytając, kim byli ludzie biorący udział w bitwie, mamy na myśli dwa wymiary tożsamości. Po pierwsze, jaki był ich status i rola społeczna, umiejętności, wyposażenie. Czy była to bitwa między wojownikami dwóch plemion, czy może karawana kupców z obstawą została napadnięta podczas przeprawy przez rzekę? Po drugie czy możemy w jakikolwiek sposób określić ich przynależność etniczną lub do konkretnej kultury archeologicznej.

Archeolodzy odkryli, że w miejscu bitwy istniało używane od dawna przejście przez rzekę. Odkryto ślady grobli zbudowanej z pali i częściowo z kamienia, której budowę datuje się na ok. XIX w. p.n.e. (por. Jantzen D. i in., 2014: s. 29-30) Na pewno nieraz przechodziły tędy karawany kupców, może też pasterzy i od czasu do czasu wojowników. Jedna z teorii na temat bitwy mówi o zaskoczeniu przeprawiającej się karawany przez jakichś wojowników. Przebadane szczątki ludzkie należą do ofiar. Napadający prawdopodobnie zabrali swoich zmarłych.

Wersję z kupcami podważa przewaga kości mężczyzn między 20 a 40 rokiem życia, wyposażonych w broń i noszących ślady zagojonych ran z innych potyczek. Takie dane świadczyłyby niemal jednoznacznie o wojownikach.

Chociaż zdecydowanie jaką rolę społeczną pełnili walczący znad Tollense jest trudniejsze niż genetyczne przyporządkowanie, to wyniki badań genetycznych są równie ciekawe, a nawet zaskakujące.

Badania genetyczne

Na początek kilka słów wyjaśnienia dotyczących genetyki (osoby znające temat mogą zignorować tę część).

Współczesne badania genetyczne skupiają się zarówno na szukaniu pewnych konkretnych cech genetycznych (np. zdolność trawienia laktozy u dorosłych), jak i pewnych tzw. haplotypach – są to charakterystyki genów przeważających w danej populacji. Haplotypy są przekazywane w linii męskiej (Haplogrupy chromosomu Y) lub żeńskiej (haplogrupy mitochondrialnego DNA/mtDNA). Przytoczone poniżej oznaczenia należą do haplogrup chromosomu Y (męskich). R1b, to haplotyp najbardziej rozpowszechniony w Europie Zachodniej i Afryce północnej. R1a to z kolei haplotyp charakterystyczny dla Europy Wschodniej i Azji południowo-wschodniej.

Kości poległych nad Tollense mają świetnie zachowane DNA. Na podstawie badań genetycznych udało się wyróżnić przewagę haplogrupy R1b, zwłaszcza R1b-P312, R1b-L51 i jeden przypadek R1a-Z283. (por. Quiles C., 2020, https://indo-european.eu/2020/07/local-tollense-valley-battlefield-warriors-rich-in-haplogroups-r1b-and-i2a/, dostęp: 17.09.2021) To wskazywałoby na prawdopodobne indoeuropejskie pochodzenie i powiązanie przede wszystkim z dzisiejszymi mieszkańcami Europy Zachodniej i północnej. Jednocześnie badania wykazały, że wśród poległych tolerancja na mleko była dużo mniejsza niż w średniowiecznej i współczesnej Europie. To znaczy, że mimo DNA podobnego do współczesnych mieszkańców tej części Europy mutacja pozwalająca trawić mleko dorosłym nie była tak powszechna. To zaś może wskazywać na istnienie obok siebie społeczności pasterzy i rolników oraz myśliwych.

Jednak najbardziej zaskakujące jest to, że DNA ofiar znad Tollense nie wskazuje na jakieś gwałtowne zmiany w przeważającym typie genetycznym tych okolic.