Przywileje szlacheckie w Rzeczpospolitej - wyjaśniamy, jak nadawano przywileje

Przywileje szlacheckie – od Piastów do Jagiellonów

Wzrost i osłabienie władzy książęcej

Jak daleko można sięgnąć szukając źródeł stanu szlacheckiego? Spróbujmy przyjrzeć się Polsce po tzw. reakcji pogańskiej i najeździe Brzetysława w 1038 roku. Kraj był wówczas zniszczony, gospodarka popadła w ruinę, wielu dawnych wielmożów i urzędników królewskich zginęło. Reformy Kazimierza Odnowiciela, który wrócił do kraju w 1039 r. nie są dobrze udokumentowane. Wiadomo jednak, że oparł wojsko na wojach osadzonych na ziemi, którzy mieli się stawić na rozkaz księcia lub króla z ekwipunkiem. Tu można się dopatrywać początków polskiej szlachty. (Ksyk-Gąsiorowska P., 1999: s. 53) Chociaż teorie na temat jej pochodzenia są bardzo różne. Innym ważnym aspektem reform Kazimierza Odnowiciela było przywrócenie danin chłopskich, co (obok ceł płaconych przez zagranicznych kupców) pozwalało odbudować zniszczone finanse państwowe. Odbudowa warstwy urzędniczej, wojska i dworu opierała się na awansach. Dawała możliwość wejścia nowych ludzi do grupy uprzywilejowanej. (Barański M.K., 2012: s. 75)

Podział księstwa na dzielnice przez Bolesława Krzywoustego doprowadził do zmiany relacji społecznych. Władza suwerena osłabła, na plan pierwszy wysunęli się możnowładcy (najwyższa warstwa rycerstwa). Jednocześnie następował rozwój miast i wsi. Osadnictwo na prawie niemieckim wprowadzało do Polski nową grupę wolnych chłopów. Lokowanie miast na prawie niemieckim powodowało też wzrost patrycjatu pochodzenia niemieckiego. To wszystko zmniejszało znaczenie niższej warstwy rycerstwa, które tym różniło się od wolnych chłopów, że miało obowiązek stawiać się na wojnie.

Feudalna zależność wasali od suwerena w Polsce nie była tak rozbudowana jak na zachodzie Europy. Koncentrowała się na relacjach między władcą a rycerstwem. Legitymizowana władzą rodu Piastów od czasów pogańskich. Byli oni wodzami plemiennymi, następnie książętami i królami. Uformowali państwo polskie. Niezależnie od rozbicia dzielnicowego, wygnań i porażek ich prawo do tronu było dla rycerstwa oczywiste. Stąd możliwa kariera Władysława Łokietka. Ta sytuacja zmienia się po śmierci ostatniego koronowanego Piasta. (por. Piwnicki G., 2013: s. 45)

Przywileje szlachty w Polsce – chronologia

Ludwik Węgierski, chociaż spokrewniony z Piastami musiał przekonać wszystkie stany do swojego prawa do tronu. Nie mając męskiego potomka musiał też podważyć „odwieczną” zasadę w królewskim rodzie Piastów, że kobieta nie może dziedziczyć tronu. W takich okolicznościach powstaje pierwszy przywilej szlachecki w historii – tzw. przywilej koszycki (1374 r.). Na jego mocy majątki rycerskie są zwolnione z podatków, poza 2 groszami z łana chłopskiego rocznie (czyli de facto podatkiem obciąża się chłopa). Nie bez przeszkód królową została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. Jednak prawo do tronu nie zwalniało jej od obowiązku zawarcia małżeństwa. W 1386 roku poślubia księcia litewskiego Jagiełłę, który przyjął imię Władysława.

W 1388 roku w Piotrkowie szlachta otrzymuje od niego potwierdzenie dotychczasowych przywilejów. Okoliczności są nieco podobne jak w pierwszym przypadku. Jagiełło musiał przekonać rycerstwo, że ma prawo do sukcesji. Dotąd nadawano przywileje szlacheckie w celu akceptacji władcy lub jego następców. W międzyczasie zmienia się jednak pozycja króla względem szlachty i pękają dawne więzi feudalne. Zgoda na stawienie się rycerzy na wojnę nie jest już wymogiem suwerena wobec wasali, ale kartą przetargową. W 1422 w Czerwińsku roku Władysław Jagiełło wydaje kolejny dokument, w zamian za udział szlachty w wojnie z Krzyżakami. Przywilej czerwiński ma szczególne znaczenie. Po raz pierwszy chodzi nie tylko o relacje król-rycerstwo, ale także rycerstwo-możnowładcy. Król zagwarantował nietykalność majątku rycerskiego bez wyroku sądowego, ale też zakazał łączenia w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego. Tu warto zaznaczyć, że w Polsce po utracie korony przez Piastów nie istniała oczywista motywacja, żeby stawiać się na rozkaz króla do walki. (Piwnicki G.: s. 46)

Jagiełło musiał wydać jeszcze dwa przywileje, dzięki którym mógł uzyskać poparcie dla sukcesji. Przywilejem w Warcie (1423 r.) ograniczył prawo sołtysów i wychodźstwo chłopów ze wsi, a przywilej w Jedlni gwarantował nietykalność osobistą szlachcie i ograniczenie nieszlachcie dostępu do najwyższych godności kościelnych. Najważniejsze podwaliny pod szlachecką Rzeczpospolitą zostały położone.

Od przywilejów do Rzeczpospolitej szlacheckiej

Przywilej nieszawski

Wojna trzynastoletnia zmusiła kolejnego króla – Kazimierza Jagiellończyka – do poszerzenia szlachcie przywilejów. Za tego władcy formuje się wyraźnie instytucja pospolitego ruszenia. Przywilej nieszawski (1454 r.) nie tylko gwarantował udział rycerstwa w wojnie. Regulował też zasady zwoływania pospolitego ruszenia. Doprowadziło to do wzmocnienia pozycji sejmików ziemskich, które teraz miały prawo do wydawania zgody na uchwalenie nowych praw, podatków i zwołanie pospolitego ruszenia.  Porównując przywileje szlacheckie nadawane przez pierwszych Jagiellonów do zamierzchłych reform Kazimierza Odnowiciela widzimy wyraźnie dalsze osłabienie pozycji króla. Grzegorz Piwnicki szczególnie podkreśla doniosłe znaczenie tego przywileju. Następuje przejście od monarchii feudalnej do republiki szlacheckiej. (Piwnicki G.: s. 49) Ten trend zostanie wzmocniony przez następnych Jagiellonów.

Jan Olbracht na sejmie w Piotrkowie w 1493 roku sankcjonuje strukturę sejmu walnego z królem, senatem i izbą poselską. Do tej pory okazjonalnie nadawano przywileje szlacheckie. W zależności od potrzeby władcy. Teraz szlachta została uznana za stały element ciała ustawodawczego.

Konstytucja nihil novi

Za zwieńczenie procesu formowania Rzeczpospolitej szlacheckiej jest uznawana konstytucja Nihil Novi. Nie zakończyła go, ale doprowadziła do utworzenia pełnych podstaw nowego ustroju. Nadana w 1505 roku przez Aleksandra Jagiellończyka gwarantowała szlachcie potwierdzenie ich kluczowej roli w sejmie walnym. Zgodnie z tym dokumentem bez udziału króla i obu izb nie można postanowić nic nowego (łac. nihil novi) w sprawie prawodawstwa i skarbu.

Sejm w Radomiu (1505 r.) i rok wcześniejszy sejm w Piotrkowie (1504 r.) doprowadziły też do ograniczenia potęgi magnaterii. Najważniejsze postanowienia tych dwóch sejmów, to oprócz konstytucji: zakaz łączenia wysokich godności w jednym ręku, ograniczenie rozdawnictwa dóbr, a także ograniczenie najwyższej władzy senatu (nadanej przywilejem mielnickim w 1501 roku).

Poniższa tabela podsumowuje rozwój przywilejów szlacheckich na przestrzeni wieków na wybranych przykładach (na podstawie : Piwnicki G.: s. 46-47)

Przywileje szlacheckie

Data	Miejsce	Władca	Treść
1374	Koszyce	Ludwik Węgierski	Zwolnienie rycerstwa z podatków z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego raz na rok, w zamian za uznanie praw córek króla do tronu polskiego
1388	Piotrków	Władysław Jagiełło	Potwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa, w zamian za zagwarantowanie sukcesji Jagiellonów w Polsce
1422	Czerwińsk	Władysław Jagiełło	Nietykalność majątku rycerskiego, ograniczenie praw starostów, w zamian za udział w wojnie z Krzyżakami
1430	Jedlnia	Władysław Jagiełło	Nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego, ograniczenie dostępu do wysokich stanowisk kościelnych dla osób spoza szlachty
1454	Cerkwica, Nieszawa	Kazimierz Jagiellończyk	Zgoda sejmików ziemskich wymagana do zwołania pospolitego ruszenia, nakładania nowych podatków i ustalania nowych praw, w zamian za udział w wojnie trzynastoletniej
1493	Piotrków	Jan Olbracht	Ograniczenie wychodźstwa chłopów z wsi, ustalenie sejmu walnego złożonego z trzech członów.
1505	Radom	Aleksander	Nic nowego nie może być postanowione bez zgody sejmu i izby poselskiej (konstytucja Nihil Novi).