Skąd pochodzi i co zawiera manuskrypt Wojnicza?

Burzliwe życie Michała Wojnicza

Więzienia, ucieczki i działalność wywrotowa

Historia samego człowieka, który nabył i spopularyzował rękopis jest równie ciekawa i awanturnicza jak dzieje samego manuskryptu.

Michał Wojnicz urodził się w 1865 roku na Żmudzi, w rodzinie inteligenckiej, szlachecko-mieszczańskiej. Studiując chemię w Warszawie poznał Ludwika Waryńskiego i dołączył do pierwszego Proletariatu. Będąc członkiem organizacji brał udział w nieudanej próbie ucieczki skazańców z Cytadeli. Wkrótce sam znalazł się w słynnym warszawskim więzieniu, skąd został następnie zesłany do Tunki na Syberii. Było to miejsce zesłań wielu więźniów politycznych. Wojnicz miał okazję poznać tutaj młodego Józefa Piłsudskiego, z którym się zaprzyjaźnił i nawiązał współpracę konspiracyjną. (por. Wasilewski L., 2013:139)

Wojniczowi udało się uciec z Syberii w 1890 roku i za ostatnie pieniądze dotarł do Londynu. Tu poznał swoją przyszłą żonę Etheli Lillian Boole, również zaangażowaną działaczkę socjalistyczną. W 1895 roku otworzył wraz z żoną antykwariat i tak zaczęła się jego bibliofilska kariera. Po latach pracy na Londyńskim Soho Square (w 1904 roku) zyskał obywatelstwo brytyjskie, przyjmując imię Wilfrid Michael Voynich. To właśnie pod tym nazwiskiem świat poznał odkrywcę tajemniczego rękopisu.

Odnalezienie i prezentacja rękopisu

Po rozpoczęciu pracy antykwarycznej i bibliofilskiej Voynichowie zaprzestali działalności wywrotowej. Chociaż istnieją podejrzenia, że mogli pomagać w praniu pieniędzy zdobytych przez PPS. To nie znaczy, że skończyły się ich przygody. Odnajdowanie rzadkich rękopisów wiązało się z podróżami, wyszukiwaniem niezwykłych zbiorów w najbardziej niespodziewanych miejscach świata. Emocji na pewno nie brakowało.

Słynny rękopis Voynich kupił podczas swojego pobytu we Włoszech, w 1912 roku. Znajdował się on wówczas, razem z innymi cennymi rękopisami, w posiadaniu Petera Beckxa – przełożonego zakonu Jezuitów.

I wojna światowa zmusiła Voynicha do przeprowadzki. Osiadł w Nowym Jorku, gdzie otworzył swój drugi antykwariat. To właśnie w USA w 1915 roku zaprezentował po raz pierwszy tajemniczy manuskrypt.

Dzieje rękopisu – fakty, legendy i domysły

Co wiemy?

Pierwsza wzmianka o manuskrypcie pochodzi z XVII wieku. Wówczas znajdował się w posiadaniu czeskiego alchemika (zresztą również jezuity) – Georga Barescha. Baresch wysłał skopiowane fragmenty dziwnego rękopisu współbratu Athanasiusowi Kirscherowi, zajmującemu się m.in. rozszyfrowywaniem hieroglifów, językami orientalnymi i matematyką. Kirscher musiał już wtedy zainteresować się nabyciem rękopisu, ale dopiero po śmierci Barescha otrzymał go od jego przyjaciela, innego wybitnego człowieka czeskiego renesansu – Jana Marka Marci. W liście, który Marci dołączył do książki po raz pierwszy pojawia się wzmianka o tym, że należał wcześniej do cesarza Rudolfa II Habsburga. Sugeruje też autorstwo Rogera Bacona.

Kirscher, który wykładał w Collegium Romanum, tutaj pewnie pozostawił rękopis, aż trafił on w ręce wspomnianego przełożonego Jezuitów – Beckxa. Chociaż zasoby biblioteki Collegium Romanum zostały skonfoskowane na rzecz młodego państwa włoskiego, jego prywatna kolekcja zachowała się w willi Mondragone – wówczas pełniącej rolę kolegium jezuickiego dla arystokratów. Tu kupił ją Voynich.

Czego nie wiemy?

Wcześniejsze dzieje rękopisu to spekulacje. Voynich uważał, że rzeczywiście było to dzieło Bacona. Późniejsi badacze nie byli tacy pewni. Voynich uważał też, że skoro manuskrypt pochodzi z Anglii, to z dużym prawdopodobieństwem przewiózł go na kontynent John Dee i on mógł sprzedać dzieło cesarzowi. Gdyby rzeczywiście autorem był RogerBacon, to John Dee był idealnym kandydatem na posiadacza jego manuskryptu. Przede wszystkim sam miał ogromną bibliotekę, w tym dzieła Bacona, był matematykiem, astrologiem i alchemikiem, a także szpiegiem królowej Elżbiety, przebywał na dworze Rudolfa II i razem ze swoim współpracownikiem – Edwardem Kelly - spisał inny tajemniczy język za pomocą wymyślonego pisma, tzw. enochiański. Ze względu na okoliczności, to właśnie Johna Dee podawano również jako jednego z możliwych autorów rękopisu. Jednak datowanie węglowe, wskazujące na XV wiek jako moment powstania dzieła, wykluczyło taką możliwość. Ustalenie wieku materiałów użytych w manuskrypcie pozwoliło też odrzucić podejrzenie, że to sam Voynich spreparował całe dzieło. Wśród możliwych twórców wymieniano Leonarda da Vinci, inne znane postacie renesansu, a nawet katarów. Spekulowano, że język zakodowany dziwnymi znakami może być średniowieczną łaciną, którymś z języków europejskich, azjatyckich, ale też, że jest to język skonstruowany sztucznie na potrzeby dzieła.

Autorka manuskryptu była kobietą?

Wielu badaczy podkreśla przewagę postaci kobiecych na ilustracjach. Sugerowano nawet, że dotyczą one przede wszystkim zdrowia kobiet. (por. Newlitz A., 2017) Znamy z historii średniowiecza przynajmniej jedną kobietę, która zajmowała się zarówno leczeniem jak i tworzeniem własnych języków i alfabetów. Chodzi oczywiście o słynną niemiecką zakonnicę – Hildegardę z Bingen. Autorzy opracowania na temat manuskryptu Voynicha z 2004 roku – Rob Churchill i Gerry Kennedy, sugerowali podobieństwa między „lingua ignota” Hildegardy i pismem użytym w manuskrypcie, a także między jej wizjami i rysunkami zawartymi w rękopisie. (Churchill R., Kennedy G., 2004: 210-217) Jeżeli nawet nie była to sama Hildegarda, to jej przykład dobitnie pokazuje, że kobiece autorstwo średniowiecznego tekstu jest możliwe. W powszechnym przekonaniu skrybami w średniowieczu byli głównie mężczyźni. Badania nad autorstwem manuskryptów i iluminacji wykazały, że niekoniecznie. (por. Hudson A., 2021) Nie chcę iść zbyt daleko w spekulacjach – zostawiam temat do przemyślenia czytelnikom i czytelniczkom. Sprawdź, czy zainteresuje cię także ten artykuł: Trolle, krasnoludy, lodowe ogry - niezwykłe potwory mitologii skandynawskiej.

Książka, której nie można odczytać

Od ponad stu lat co jakiś czas pojawiają się nowe publikacje, których autorzy proponują ostateczne lub tylko częściowe odszyfrowanie zagadki. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że zadanie będzie proste. Mimo to przy głębszym poznaniu nie potrafimy dojść do żadnej powszechnie akceptowanej konkluzji.

Ilustracje w manuskrypcie

Na podstawie ilustracji zawartych w manuskrypcie podzielono całość dzieła na pięć części:

• zielarska – chociaż nie udało się jednoznacznie zidentyfikować przedstawionych roślin, całość ma formę renesansowego zielnika. Obok obrazka przedstawiającego roślinę znajduje się tekst, przypuszczalnie ją opisujący.
• astronomiczna/astrologiczna – przedstawiająca ikonografię związaną z kosmosem, znakami zodiaku i postacie kobiece trzymające gwiazdy.
• balneologiczna, czyli dotycząca terapeutycznego mycia i kąpieli - tutaj przeważa tekst, a ilustracje przedstawiają nagie kobiety w kąpieli, w otoczeniu organicznie wyglądających rur.
• kosmologiczna – zawierająca nie do końca jasne diagramy i coś w rodzaju rozkładanej mapy, przedstawiającej zamki oraz prawdopodobnie wulkan.
• farmaceutyczna – przedstawia części roślin i być może rodzaj naczyń do ich przechowywania z opisem.
• przepisy – tekst podzielony na wypunktowane części.

Jest też część (5 stron) składająca się wyłącznie z tekstu. Ponadto brakuje 28 stron.