Przepowiednia Jana Kazimierza, czyli jak i kiedy przewidział rozbiory Polski

Przemówienie – przepowiednia Jana Kazimierza

O tym, jak Jan Kazimierz już w roku 1661 trafnie przewidział rozbiory Polski

Są na niebie i ziemi rzeczy, o których nie śniło się filozofom. Oczywiście w żaden sposób nie obrażamy tutaj filozofów. Ale pewne sprawy naprawdę trudno jest wyjaśnić. Np. to, że królowi Janowi Kazimierzowi udało się niezwykle trafnie przewidzieć to, że dojdzie do rozbiorów Polski oraz nawet to, kto się do nich przyczyni. Podkreślić przy tym należy, że dotyczące tej kwestii słowa wypowiedział dwukrotnie. W jakich dokładnie okolicznościach przewidział przyszłość Polski?

Na początku lat 60. XVII wieku król Jan Kazimierz starał się o przeprowadzenie w Polsce elekcji vivente rege, czyli takiej, która zostałaby dokonana za życia i panowania dotychczasowego władcy. Wspieranym przez niego oraz przez jego małżonkę Marię Ludwikę kandydatem był wtedy Henryk Juliusz de Burbon, książę d’Enghien, popierany przez króla Francji Ludwika XIV. Zdaniem polskiego władcy w przypadku, gdyby się na nią nie zdecydowano, Polsce groziłyby rozbiory, których dopuściłyby się państwa ościenne.

Po raz pierwszy przepowiednia Jana Kazimierza została przez niego wypowiedziana w roku 1661, w dniu 6 czerwca na sejmie w Warszawie. Przewidywał w niej również które ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów zostałyby zagarnięte. I tak według niego Moskwa miałaby przejąć Wielkie Księstwo Litewskie, Austria sięgnęłaby przede wszystkim po Kraków, ale i okoliczne województwa, natomiast Wielkopolska i Prusy Królewskie miałyby paść łupem elektora brandenburskiego, przy czym o Prusy mogłaby upomnieć się także i Szwecja.

Sprawa autentyczności przemówienia króla

Student Wydziału Filozofii (akurat o filozofach wcześniej wspomnieliśmy) Uniwersytetu Lwowskiego Bronisław Gorczak wspomina, że chociaż mowa ta została wygłoszona przez króla w obecności wielu senatorów, to jednak żaden z nich nie wydał jej w żaden sposób drukiem. Pojawia się ona z kolei w relacjach nuncjusza, który musiał być zorientowany w sytuacji w państwie i przekazywać informacje o tym do Stolicy Apostolskiej. Cytowany autor rozważa również, czy możemy mieć do czynienia a jakimkolwiek fałszerstwem? Uzyskuje odpowiedź przeczącą, ponieważ jak wnioskuje mowa króla była powszechnie znana: „fakt taki bowiem, jakim była mowa królewska, a szczególnie, wzmiankująca o podziale Rzplitej, stał się głośnym i poruszył cały kraj; każdy o tem wiedział i mówił i starał się jak najdokładniej o tem dowiedzieć, czego na własne uszy, z ust królewskich słyszeć nie mógł” (Gorczak, s. 590).

Autor podaje również, że na pewnym etapie musiał nawet istnieć rękopis z przemówieniem króla. Wyjątkowo bowiem, jak wynika to z różnych pamiętników, jego słowa nie zostały zaprezentowane przez kanclerza, a przez jego samego. Z kolei w odniesieniu do przemówienia z sejmu abdykacyjnego Bronisław Gorczak wspomina, że w trakcie jego wygłaszania król nie mógł powstrzymać się od łez i w pewnym momencie przekazał kartę kanclerzowi, aby odczytał mowę do końca.

Wnioskując: w kancelarii królewskiej musiał istnieć przynajmniej przez pewien czas wspomniany rękopis, do którego mógł uzyskać dostęp nuncjusz Stolicy Apostolskiej, którym był wtedy Antoni Pignatelli. Został on później papieżem i przybrał imię Innocenty XII. Jeszcze jako nuncjusz przesłał w skróconej formie informację o słowach Jana Kazimierza do Rzymu. Z podobnych względów za wiarygodną można również uznać relację zawartą w Mówcy polskim (poniżej), ponieważ tym bardziej sekretarz Jana III musiał mieć dostęp do oryginału wystąpienia Jana Kazimierza.

Przepowiednia Jana Kazimierza: słowa, jej wersje

Bronisław Gorczak wspomina przede wszystkim, że nigdzie nie zachowała się przemowa Jana Kazimierza w wersji oryginalnej, a inne przedstawiane w źródłach mogą być jedynie do niej zbliżone. Najdokładniej w zestawieniu Bronisława Gorczaka słowa króla zostały przedstawione w Mówcy polskim, tom II, wydanie Pisarskiego, sekretarza Jana III z roku 1676. Zawiera ona wstawki łacińskie, którymi możliwe, że posługiwał się i Jan Kazimierz. Fragment wypowiedzi przedstawia się w Mówcy polskim następująco (zachowana została pisownia oryginalna):

„Ale to pewna, że bez takiej elekcyi przyjdzie Rzplita in direptionem gentium: Moskal i Ruś przy swego języka krajach opowiedzą się i wielkie księstwo litewskie sobie destinabunt, Brandenburczykowi patebit po granice Wielka Polska i o Prusy ze Szwedami, albo się zgodzi, albo na swoim theatrum digladiabitur. Dom rakuski choćby miał najświętsze intencje, przy takiej szarpaninie od Krakowa sobie non decrit; bo każdy będzie wolał mieć część Polski armis quaesitam, niż całą dawnemi wolnościami contra princeps tutam. A kto będzie sponsor, że i same wojska nasze, albo partes sobie osobnych nie czynią, albo się któremu ex rapienthibus, imperium nie przyłączą?” (Gorczak, s. 586-588).

Jan Kazimierz ostrzegał jednocześnie, że rozbiorom tym nie będzie się dało przeciwstawić. Jako słabość, jak widać to po części powyżej, wskazywał tutaj „niepłatne” wojska polskie. Z jednej strony istniało zagrożenie, że ktoś z zewnątrz zwyczajnie je podkupi, z drugiej natomiast one same mogą stanowić zagrożenie dla stabilności państwa. Mogą one bowiem same z siebie zawiązać konfederację, której celem będzie obalenie dotychczas panującego legalnego władcy i osadzić na polskim tronie zupełnie obcą osobę. Nawiasem mówiąc, Jan Kazimierz w pewnym zakresie przewidział nawet niedaleką przyszłość, wystarczy tutaj wspomnieć rokosz Lubomirskiego, czy też nawet wcześniejszy spisek, w którym hetman ten wziął udział i który miał na celu obalenie Jana Kazimierza i wyniesienie do władzy Zygmunta Rakoczego. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o zaborach.