Rokosz Zebrzydowskiego (sandomierski) – data, przyczyny, przebieg, skutki

Przyczyny buntu szlachty i rokoszu Zebrzydowskiego

Królowi Zygmuntowi III Wazie (1587-1632) w Polsce nie żyło się najlepiej. Życie uprzykrzał mu na różne sposoby m.in. hetman i kanclerz Jan Zamoyski. Nie podobały mu się pewne posunięcia króla w zakresie polityki zewnętrznej i wewnętrznej. Nie bał się otwarcie krytykować króla, przez co konflikt między nimi tylko eskalował. Nawet w swojej ostatniej mowie sejmowej Jan Zamoyski naskoczył na Zygmunta, wytykając mu szereg błędów i niedociągnięć.

Zygmunt III Waza był oskarżany przez opozycję o sprzyjanie kontrreformacji oraz faworyzowanie cudzoziemców i jezuitów. Szlachcie nie podobało się dążenie obozu królewskiego do wzmocnienia władzy poprzez wprowadzenie w Polsce monarchii absolutnej („absolutum dominium”). Notorycznie pod adresem Zygmunta formułowano zarzuty o łamanie przez niego praw Rzeczypospolitej i niedotrzymywanie paktów conventów.

Opozycja nie mogła szczególnie zdzierżyć tego, iż Zygmunt III Waza swoje rządy opiera na współpracy z Habsburgami. Królowi mocno się oberwało za to, że pod koniec 1605 roku ożenił się z siostrą zmarłej żony, Konstancją Habsburżanką. Uznano, iż związek ten jest kazirodczy, co jednak nie było prawdą. Jakby tego było jeszcze mało, Zygmuntowi przypisywano popełnienie grzechu sodomii, co również było zarzutem wyssanym z palca.

Rokosz Zebrzydowskiego (sandomierski) – przebieg i ważniejsze wydarzenia

Przywódcy opozycji antykrólewskiej

Dopóki żył Jan Zamoyski, dopóty szlachta swoją dezaprobatę wobec rzeczywistych, jak i wyimaginowanych zamierzeń Zygmunta III Wazy wyrażała w sposób werbalny. Wszystko się jednak zmieniło wraz ze śmiercią charyzmatycznego kanclerza (1605), kiedy opozycja zaczęła poważnie myśleć o przeforsowaniu swoich racji na drodze siłowej.

Faktycznym przywódcą mającego niebawem wybuchnąć buntu został wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski. Cieszył się on niesłabnącą popularnością wśród braci szlacheckiej. Zebrzydowski miał za złe królowi, że swego czasu wyrzucił go z jednej z kamienic na zamku krakowskim.

Istotną rolę w szeregach opozycji odegrali także starosta zygwulski Stanisław Stadnicki zwany Diabłem, sekretarz królewski Jan Szczęsny Herburt oraz podczaszy litewski Janusz Radziwiłł. Ten ostatni zaczął popierać obóz antykrólewski po tym, jak Zygmunt Waza nie przeznaczył mu buławy polnej litewskiej.

Wybuch rokoszu Zebrzydowskiego

Swoje niezadowolenie wobec króla szlachta wyraziła na wielu sejmikach i sejmach. W trakcie zjazdu rokoszan pod Lublinem (5-17 czerwca 1606) Stanisław Stadnicki bez żadnych zahamowań powiedział: „Ja króla Zygmunta za pana nie mam i posłuszeństwo mu wypowiadam”. Na nieszczęście dla integralności Rzeczypospolitej, podobnie myślało wielu innych szlachciców. Wysunęli oni nawet postulat detronizacji króla.

Zygmunt III Waza nie przyglądał się biernie rozwojowi wydarzeń i zwołał jeszcze w sierpniu tego samego roku konkurencyjny zjazd do Wiślicy. Zgromadzili się na nim regaliści, zapewniający króla o wierności względem niego. Jednocześnie Zygmunt ściągnął z Ukrainy wojsko, które zamierzał skierować przeciwko rokoszanom, zgromadzonym w Sandomierzu.

Na razie jednak do rozlewu bratniej krwi nie doszło. Na początku października 1606 roku król pogodził się z rokoszanami w Janowcu. Obiecał rozpatrzyć żądania opozycji po tym, jak Mikołaj Zebrzydowski oficjalnie go przeprosił. Jeśli szukasz więcej ciekawostek historycznych, sprawdź także ten artykuł na temat wojny kokoszej.

Przełomowe starcie: bitwa pod Guzowem (5 lipca 1607)

Zawarty układ przetrwał zaledwie kilka miesięcy. Opozycja zaczęła kontaktować się z księciem siedmiogrodzkim Gabrielem Batorym, najchętniej widząc go na tronie Polski zamiast znienawidzonego Zygmunta III Wazy. Kiedy 24 czerwca 1607 roku rokoszanie pod Jeziorną wydali uniwersał wypowiadający królowi posłuszeństwo, było już wiadome, iż bez starcia zbrojnego nie ma mowy o rozstrzygnięciu konfliktu na rzecz którejś ze stron.

Konfrontacja zbrojna nastąpiła 5 lipca 1607 roku na polach Guzowa niedaleko Szydłowca. Siły rokoszan wynosiły wówczas 10 000 piechoty i 600 jazdy. Z kolei armia królewska liczyła sobie 9000 piechoty oraz ponad 3000 jazdy. Przewaga zatem znajdowała się po stronie Zygmunta III Wazy. Jego armią dowodzili dwaj utalentowani dowódcy: hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz oraz hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski.

Po dotarciu do Guzowa wojska królewskie rozłożyły się na jednym ze wzgórz. Prawe skrzydło zajęli Litwini Jana Karola Chodkiewicza. Lewe skrzydło, składające się z wojsk koronnych, objął Stanisław Żółkiewski. Dowodzenie nad centrum, gdzie mieściły się prywatne poczty króla, przypadło Janowi Potockiemu.

Początkowo wojskom Zygmunta III Wazy podczas starcia pod Guzowem nie szło najlepiej. Lewemu skrzydłu rokoszan dowodzonemu przez Janusza Radziwiłła udało się nawet rozgromić siły Chodkiewicza. Na całe szczęście impet uderzenia Radziwiłła został powstrzymany przez polską piechotę. Na korzyść króla bitwę rozstrzygnęło jego lewe skrzydło, które zwyciężyło prawe skrzydło rokoszan Jana Szczęsnego Herburta. W efekcie rokoszanie zostali zmuszeni do ucieczki z pola bitwy.