Czy Polak mógł być cesarzem Słowian

Co dziedziczył Bolesław?

Państwo Mieszka I na mapie Europy

W X wieku Europa przechodziła gwałtowne przemiany, które miały ukształtować jej charakter na całe stulecia. Państwo Polan czynnie uczestniczyło w tym procesie.

Ekspansja niemiecka na wschód, która pochłonęła państwo Słowian Połabskich i podporządkowała Czechy, zatrzymała się na Odrze. Wojownicze państwo pierwszych Piastów było potęgą, z którą cesarz musiał się liczyć. Nie tylko ze względu na przyjęty chrzest, chociaż to też podnosiło ich rangę. Piastowie mieli jednak wytrzymałe i bitne wojsko, oparte na książęcej drużynie. Nie była to „straż przyboczna”. Książę Polan miał do dyspozycji 3000 pancernych wojów. (Nadolski A., 2018: 7%) Ponadto mógł w razie wojny skorzystać z pospolitego ruszenia. Wojsko słowiańskie tego czasu jest opisywane jako wyjątkowo wytrzymałe i odporne na trudy. Do tego trzeba dodać umiejętności strategiczne władców. Przyglądając się choćby działaniom Chrobrego widzimy, że nie jest to „dziki” wódz, na oślep podbijający sąsiednie ludy, ale zdolny strateg i dyplomata. Dlatego już Otton I zawiera porozumienie z Piastami. W dokumentach jest nazywany przyjacielem księcia Polan (por. Wetesko L., 2013: s. 76).

Spójrzmy teraz na sytuację w regionie w jakiej kształtowały się relacje polsko-niemieckie.

Na południu umacniała się władza czeskich Przemyślidów, którzy pokonali rebelię pogańską w I poł. X wieku i w kolejnych dziesięcioleciach dokonali zjednoczenia i podboju ziem. Terenem spornym między Przemyślidami i Piastami był Śląsk, za Mieszka I włączony do państwa piastowskiego, dzięki wsparciu niemieckiemu.

W tym samym czasie na wschód od ziem Piastów zaczynało się umacniać państwo Ruskie. Również Włodzimierz I Wielki miał ogromne ambicje. Przejął władzę nad Kijowem, pokonując przyrodnich braci. W 988 roku przyjął chrzest w Bizancjum i zaczął rozszerzać swoje panowanie m.in. na zachód. Podporządkował sobie Jaćwingów i zdobył od „Lachów” Grody Czerwieńskie. Ponieważ mniej więcej w tym samym czasie Mieszko włączył do swojej domeny Pomorze i Mazowsze, granice państwa Polan i Rusi Kijowskiej spotkały się na dość dużym obszarze.

Buforem między cesarstwem a państwem gnieźnieńskim były ziemie Słowian Połabskich. Był to zarazem teren sporny, który w późniejszym czasie Chrobry spróbuje całkowicie przejąć pod swoje panowanie.

Piastowie i Ludolfingowie

Piastowie dość szybko nawiązali dobre stosunki z Ludolfingami. Mimo udziału Mieszka I w spisku przeciw przejęciu tronu przez Ottona II, pozostawały one dobre aż do wymarcia dynastii w 1002 roku.

Za Ottona I została przywrócona idea zachodniego cesarstwa. Bezpośrednim wzorem dla Ludolfingów była monarchia Karolingów. Ludolfingowie nawiązali też lepsze stosunki z Bizancjum (mimo początkowych wojen o Italię). Otton II wziął za żonę krewną wschodniego cesarza. Ich synem był późniejszy cesarz Otton III. Dzięki temu cesarstwo zachodnie miało dostęp do zaawansowanej i stosunkowo stabilnej kultury politycznej oraz wzorów administracyjnych. Pod tym względem górowało nad monarchią Karolingów, która szybko uległa rozkładowi. 

W czasie kiedy zainteresowanie władców niemieckich przesuwało się na wschód, pierwsi Piastowie przesuwali swoje wpływy coraz bardziej na zachód. Za Mieszka I zaowocowało to sojuszem, o którym wspominałam wcześniej. Dopiero po przedwczesnej śmierci Ottona III zaczęły narastać konflikty. 

Bolesław Chrobry – książę czy król?

Diadem cesarski i papieskie błogosławieństwo

Teoretycznie w chrześcijańskiej Europie kultywowano namaszczenie na króla (lub cesarza) przez osobę duchowną. W czasach Ottonów papieże byli jednak zależni od cesarzy. Kolejni Ludolfingowie (i ich następcy z dynastii saskiej) osadzali swoich kandydatów na Piotrowej stolicy. Mając najsilniejszą pozycję w Europie to oni decydowali o kształcie relacji i statusie swoich sojuszników. Dlatego do dziś istnieje spór wśród historyków jak odczytywać gesty Ottona III podczas zjazdu gnieźnieńskiego.

Otton I i II byli skupieni na umacnianiu swojej potęgi i zapewnieniu sobie jako tako stabilnych granic. Otton III miał nieco inne plany. Marzyło mu się prawdziwe odtworzenie imperium Romanum. (por. Czapliński W. i in., 1981: s. 110) Wychowany w atmosferze poszanowania do kultury antycznej greckiej i rzymskiej, marzył o połączeniu jej z ideą uniwersalnego państwa chrześcijańskiego.

Ponieważ Otton III planował przenieść ośrodek ciężkości swojego państwa do Italii, potrzebował kogoś, kto zadba o utrzymanie status quo między Odrą a Łabą. Doskonałym kandydatem na sojusznika był ambitny syn Mieszka I – Bolesław Chrobry. Dlatego cesarz, który przez większość czasu przebywał w Italii, udał się na zjazd do Gniezna. Bezpośrednim powodem była wizyta u grobu męczennika – św. Wojciecha.

Zachowanie Ottona III w czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku może być interpretowane w różny sposób. Cesarz nie tylko nazwał Bolesława przyjacielem i nadał mu tytuł patrycjusza rzymskiego, nie tylko wręczył mu kopię włóczni świętego Maurycego (symbolu władzy cesarskiej), ale nałożył na jego skronie swój cesarski diadem. Jeśli wierzyć przekazowi Galla Anonima ten ostatni gest był spontaniczny, ale zgodny z ogólnymi założeniami młodego cesarza. Wszystkie te gesty świadczyły o tym, że Otton widział w Chrobrym szczególnie ważnego władcę tej części chrześcijańskiego świata. Warto dodać, że podobnie potraktował króla Węgier. Mimo to na ilustracji z Ewangeliarza Ottona widzimy cztery postacie – jest wśród nich Germania, Galia, Roma i Sclavinia, ale nie ma wyodrębnionych Węgier.

Niestety idealizm Ottona spotkał się z niechęcią w Niemczech. W Italii zaczęły się bunty, a wkrótce spotkała cesarza przedwczesna śmierć (1002 r.). Wydarzenia te całkowicie zmieniły układ sił w cesarstwie i jego stosunki z państwami ościennymi. Ani kolejny cesarz - Henryk II bawarski, ani „jego” papież – Benedykt VIII, nie zamierzali podtrzymywać wizji ostatniego Ludolfinga. Sprawdź także ten artykuł o tajemnicach polskiej prehistorii.

Zdobycze terytorialne Chrobrego

W XI wieku zarówno książęta Rusi, Czech jak i władcy niemieccy stawiali na ekspansję terytorialną i wzmacnianie pozycji politycznej. Jednak podboje Bolesława Chrobrego to nie tylko walka o przetrwanie wśród formujących się stref wpływów. Władca ten próbował podporządkować sobie władców innych państw regionu. Z prowadzonych przez niego wojen i działań dyplomatycznych wyłania się plan wzmocnienia państwa i pozycji własnego rodu.

O wojnach Chrobrego pisałam w innym artykule, tutaj bardziej będzie nas interesowała motywacja i konsekwencje. Przypomnę tylko daty i kierunki ekspansji:

992-995 r. – wygnanie Ody z synami i przejęcie władzy w kraju. Jako młody książę Bolesław otrzymał Małopolskę. W pierwotnych planach resztę ziem mieli odziedziczyć synowie Mieszka z drugiego małżeństwa. Jednak syn Dobrawy nie zamierzał tolerować takiego układu. Wygnał macochę i przyrodnich braci, przejmując rządy w państwie.

995 r. – wsparcie wojsk niemieckich przeciw Słowianom Połabskim.

997 r. - próba ekspansji w Prusach przez misję chrystianizacyjną. Zyskanie lokalnego męczennika – św. Wojciecha.

1002-1018 – wojny polsko-niemieckie, zakończone pokojem w Budziszynie.

1003-1004 – interwencja w sprawy czeskie i przejęcie (na krótko) panowania w Czechach.

1018 – najazd na Kijów i osadzenie na tronie Świętopełka, zięcia Bolesława Chrobrego.

W sumie Chrobry próbował opanować osobiście lub osadzając na tronie swoich zwolenników wszystkie okoliczne państwa i ziemie słowiańskie. Od Kijowa, przez Słowację, Morawy, (krótko) Czechy, po Milsko i Łużyce. W ten sposób, wbrew zamiarom nowego cesarza, Bolesław Chrobry starał się zrealizować plan, ustalony podczas zjazdu gnieźnieńskiego.

Ciekawe jest to, że wyżej cenił sobie niezależność niż faktyczne panowanie we wszystkich wymienionych miejscach. Gdyby zależało mu na tronie czeskim (do którego mógł rościć prawa jako kuzyn Przemyślidów po kądzieli), to miał okazję zrealizować plan, składając hołd nowemu cesarzowi. Tego nie zrobił. Wolał zbiec z Pragi i oddać tron Jaromirowi, ale zachować niezależność od Niemiec na tych terenach, które pozostały pod jego panowaniem. Nie zraził się nieudanym przejęciem władzy w Czechach. Zachował Morawy, Słowację. Na mocy pokoju w Budziszynie (1018 r.) polski książę zyskał niezależne od cesarza Milsko, Łużyce i Morawy. Co jeszcze ciekawsze dostał też wsparcie zbrojne na wyprawę kijowską. Dzięki temu udało mu się jeszcze osadzić na tronie kijowskim swojego kandydata i odbić od Rusi Grody Czerwieńskie (ważne ze względu na szlaki handlowe). Chociaż Świętopełk nie utrzymał się na tronie, Chrobry uznał panowanie jego brata, z którym zawarł traktat o nieagresji, zyskując potężnego sojusznika.

Bolesław Chrobry w ciągu swojego panowania zrealizował większość planów terytorialnych, na których mu zależało. Zyskał niezależność kościoła polskiego od niemieckiego oraz niezależne panowanie na ziemiach Słowian Połabskich.