Jak doprowadzono do podpisania Konstytucji 3 Maja? - mało znane fakty

Powstanie Konstytucji – okoliczności historyczne

Historia upadku

Żeby zrozumieć entuzjazm jaki wzbudziło powstanie konstytucji w dniu trzeciego maja 1791 roku, trzeba powiedzieć kilka słów o okolicznościach historycznych. Pierwsza data, która będzie nas interesować to 1652 rok. Wtedy po raz pierwszy poseł Władysław Siciński sparaliżował obrady sejmu (a dokładniej nie pozwolił na przedłużenie obrad), używając „liberum veto”. (por. Piwnicki G., 2013: s. 113) Od tego czasu zrywanie sejmu stało się złym zwyczajem posłów.

Trzeba pamiętać, że był to czas, w którym szybkie uchwalenie postanowień sejmu mogło mieć kluczowy wpływ na losy państwa. Na terenie Rzeczpospolitej i na jej obrzeżach toczyło się kilka wojen (czasami jednocześnie). Tymczasem szlachta, od której zależały decyzje, skupiała się coraz bardziej na lokalnych sprawach swojego majątku czy okręgu. Każdy kto próbował reformować ten system natykał się na opór ze strony większości szlachciców.

W XVIII wieku Rzeczpospolita coraz bardziej traciła dawną mocarstwową pozycję w Europie. W momencie wstąpienia Stanisława Augusta na tron była w dużej mierze zależna od Rosji.

Sytuacja w Polsce za Stanisława Augusta Poniatowskiego

Zanim została podpisana konstytucja majowa polskie elity polityczne przez pół wieku próbowały wprowadzać zmiany wzmacniające pozycję kraju. Nie było to łatwe. Polityka rosyjskiej carycy definiowała relacje w całej Europie środkowej i wschodniej.

W 1773 roku miał miejsce pierwszy rozbiór Polski. Wkrótce okazało się jednak, że system współpracy trzech mocarstw nie jest trwały. Głównym motorem działań nadal była Rosja, ale Prusy i Austria wchodziły okazjonalnie w konflikty między sobą. Tę sytuację próbowała wykorzystać Rzeczpospolita. Stanisław August próbował nawet podpisać sojusz z Rosją na równych prawach (1788 r.). Dla Katarzyny II ta propozycja była jednak nie do przyjęcia. Autor monografii opisującej podpisanie Konstytucji 3 Maja, Jerzy Łojek, pokazuje ewidentną nierówność między oboma państwami w tej kwestii i pewne zagubienie polskiej dyplomacji. (por. Łojek J., 1986: s. 27-29) Ostatecznie negocjacje zostały przerwane w przededniu zwołania sejmu, jesienią 1788 roku. Kto mógł wesprzeć reformy w Rzeczpospolitej, jeżeli Rosja odmawiała współpracy? Decyzja Katarzyny pchnęła polską dyplomację do negocjacji z dworem berlińskim. Powstanie tego sojuszu będzie jednym z czynników umożliwiających powstanie późniejszej konstytucji. Niestety jak pokazała historia oparcie z tej strony okazało się niewystarczające.

Sejm Czteroletni i podpisanie Konstytucji 3 Maja

Między 1773 a 1788 rokiem przeprowadzono w Polsce wiele reform, które wzmacniały kontrolę państwa nad wojskiem i edukacją. (Piwnicki G.: s. 114-116) Nie były one jednak wystarczające, żeby uchronić Rzeczpospolitą przed wzrastającą siłą cesarstwa rosyjskiego i austriackiego. Kiedy zawierano sojusz z Prusami zdawano sobie sprawę również z jego nietrwałości. Ważną zaletą było jednak zwołanie sejmu na zasadach konfederacji (nie działało tu „liberum veto”). Niechlubna historia zrywania sejmów przez jednego posła miała się ku końcowi.

Zanim opiszę samo podpisanie Konstytucji 3 Maja i jej postanowienia chciałabym jeszcze skupić się na tym kto tworzył stronnictwa Sejmu Czteroletniego i jakie były główne nurty polityczne:

• Stronnictwo patriotyczne (Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, tzw. Familia Czartoryskich) – zwolennicy reform, wzmocnienia władzy państwowej. W tym mieścili się zwolennicy radykalnych reform (frakcja postępowa i radykalna), postulowali powstanie stałego sejmu i monarchii dziedzicznej, zwolennicy umiarkowanych zmian (tzw. frakcja umiarkowana) i zwolennicy wzmocnienia rządu, ale przy zachowaniu wolności szlacheckiej (frakcja ziemiańsko-republikańska).
• Stronnictwo rosyjskie – próbowało osłabić władzę królewską i utrzymać ustrój republikański z pomocą rosyjskiego sojusznika.
• Stronnictwo hetmańskie (Franciszek Ksawery Branicki) – sprzeciwiało się osłabieniu władzy hetmanów, postulowało wzmocnienie i uniezależnienie wojska.
• Stronnictwo magnacko-republikanckie (Stanisław Szczęsny Potocki) – postulowało powstanie republiki na wzór Stanów Zjednoczonych, ale z silną władzą magnatów.

Nietrudno wyobrazić sobie, że w tych warunkach miało miejsce wzajemne zwalczanie się stronnictw i frakcji. Uchwalenie jednolitych reform i wzmocnienie Rzeczpospolitej względem mocarstw ościennych wydawało się niemożliwe. Sytuację zmieniło dopiero powstanie nowego układu sił jesienią 1790 roku. Po wyborach do izby poselskiej przewagę zyskało stronnictwo patriotyczne. (Piwnicki G.: s. 117) W tych warunkach przyspieszyły prace nad reformami. Ich zwieńczeniem było podpisanie Konstytucji 3 Maja. Wczesna majowa data jest znamienna. Posłowie stronnictwa patriotycznego wykorzystali bowiem przerwę wielkanocną. Kiedy przyglądamy się kto jest obecny na sali podczas uchwalenia ustawy widzimy przede wszystkim ludzi, którzy pozostawali w Warszawie lub w jej pobliżu. Z prawnego punktu widzenia ustalenie nowych praw trzeciego maja dokonało się więc na drodze zamachu stanu. Dlatego przeciwnicy podważali postanowienia Konstytucji 3 Maja i legalność samego dokumentu. (Augustyniak U., 2008: s. 120-121)

Postanowienia Konstytucji 3 Maja i jej konsekwencje

Najważniejsze postanowienia nowej ustawy

W 1791 roku sytuacja w Europie była inna niż na początku Sejmu Czteroletniego. Do Polski docierały informacje z rewolucyjnej Francji, gdzie nastąpiła gwałtowna radykalizacja systemu politycznego. Autor ostatecznego brzmienia Konstytucji, Hugo Kołłątaj zawarł w niej sformułowania zgodne z nowymi trendami politycznymi. Najważniejsze postanowienia ustawy rządowej opierały się na sformułowanej kilkadziesiąt lat wcześniej zasadzie trójpodziału władzy Monteskiusza. (Augustyniak U.: s. 121) Powstanie monarchii konstytucyjnej nie oznaczało powszechnego obywatelstwa, chociaż niektóre sformułowania przypominały te z Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Oto jakie najważniejsze zmiany spowodowało podpisanie Konstytucji 3 Maja (na podst. Piwnicki G.: s. 119-120):

1. Trójpodział władzy w miejsce republiki szlacheckiej

• Władza wykonawcza – ustalenie Straży Praw jako organu nadrzędnego, z prymasem, prezesem KEN i pięcioma ministrami mianowanymi przez króla i marszałka sejmu. Uchwalenie podległych im komisji: wojskowej, skarbowej i policji (wspólne dla Korony i Litwy). Podporządkowanie organów administracji lokalnej rządowi zwanemu Strażą Praw.
• Władza ustawodawcza – zniesienie liberum veto, wprowadzenie cenzusu majątkowego dla szlachty wybieranej do sejmu, zniesienie reprezentacji lokalnej, konfederacji i sejmów skonfederowanych (kiedy uchwalono Konstytucję wolność szlachecka była uważana za główne źródło słabości państwa).

2. Wprowadzenie dziedziczności tronu –ustawa majowa przyznawała tron po śmierci aktualnego króla saskiej dynastii Wettynów.

3. Poszerzenie praw mieszczan (z miast królewskich) – przyznanie nietykalności osobistej, prawa do nabywania ziemi i dostęp do wyższych stanowisk kościelnych, wojskowych i urzędniczych.

Data, miejsce i autorzy postanowień Konstytucji to czynniki, które określiły charakter wprowadzonych zmian. Dużo uwagi poświęcono unowocześnieniu ustroju, relacji króla do władzy wykonawczej i ustawodawczej. Poszerzenie praw mieszczan było przełomowe w kontekście historycznym, ale dość nieśmiałe patrząc z późniejszej perspektywy radykalnych postulatów kościuszkowskich. Jeszcze mniej uwagi poświęcono chłopom. Dopiero Tadeusz Kościuszko, autor Uniwersału połanieckiego nada im realne prawa trzy lata później. Niestety w okolicznościach, które niewiele mogły już zmienić. Sprawdź także ten artykuł o postanowieniach Konstytucji 3 Maja.

Majowa Konstytucja – reakcja przeciwników i państw ościennych

Podpisanie Konstytucji 3 Maja wywołało protesty z różnych stron. Powstanie silnego, niezależnego tworu państwowego było nie do zaakceptowania dla Rosji. Tym bardziej, że w 1790 roku, kiedy Rosja zajęta była wojną z Turcją, Polska zawarła przymierze z Prusami. Ustawy nie chciały jednak też zaakceptować Prusy, które twierdziły, że jej postanowienia nie zostały skonsultowane z Berlinem.

Drugą grupą przeciwników Konstytucji była opozycja w kraju, gdzie kilku magnatów z Sewerynem Rzewuskim, Szczęsnym Potockim i Franciszkiem Ksawerym Branickim oskarżyła sygnatariuszy Konstytucji o jej bezprawne uchwalenie. W kwietniu 1792 roku zawiązali oni konfederację zatwierdzoną w Petersburgu (według sfałszowanej daty miała być zawiązana w maju, w miasteczku Targowica – por. Augustyniak U.: s. 886).

Tymczasem nowe informacje docierały z Francji. Rewolucja w tym kraju z jednej strony wiązała zachodnie mocarstwa, co uniemożliwiało konsolidację w sprawie polskiej. Z drugiej strony była pretekstem do oskarżania sygnatariuszy Konstytucji 3 Maja o rewolucyjne zapędy, przeciw którym szykowano krucjatę.