Powstanie Chmielnickiego - strony konfliktu, geneza, fazy, bitwy, rozejm, znaczenie

Powstanie Chmielnickiego: przyczyny, wybuch powstania i początkowy przebieg

Powstanie Chmielnickiego: początek, pierwsze bitwy i rokowania, przyczyny eskalacji

Wybuch powstania nastąpił zimą z roku 1647 na 1648. Do pierwszej istotnej bitwy, a jednocześnie porażki wojsk Rzeczpospolitej doszło pod Żółtymi Wodami, po trwającym dwa tygodnie oblężeniu (w dniach 29 kwietnia – 16 maja). Następnie wspólne siły Kozaków i Tatarów pokonali główną armię koronną pod Korsuniem w dniu 26 maja. Na domiar złego po bitwie do niewoli zostali wzięci obaj hetmani koronni: Mikołaj Potocki oraz Marcin Kalinowski. Sytuację strony polskiej dodatkowo pogorszyła śmierć Władysława IV Wazy.

23 września siły Kozaków i Tatarów pokonały odbudowaną armię koronną pod Piławcami. Jak zaznacza to Stanisław Płaza, stało się to na skutek chaosu w dowodzeniu, które formalnie miało charakter kolektywny oraz braku dyscypliny. Przywołajmy tutaj relację z pola bitwy: „bo co panek, to chciał być hetmanek i nie tam stanął, kędy mu kazano, ale gdzie mu się podobało” (Płaza, s. 5). Sprawa dowodzenia już wcześniej stała się problematyczna. W miejsce uwięzionych hetmanów powołano trzech tzw. regimentarzy: Dominika Zasławskiego, Mikołaja Ostroroga i Aleksandra Koniecpolskiego, a nawet dodano im 32 doradców. Jednak wojsko na własną rękę postanowił zebrać i Jeremi Wiśniowiecki, do którego zresztą ostatecznie i tak dołączyli regimentarze. Ci ostatni zaś, jak z kolei wspomina Stanisław Rosik, zwyczajnie uciekli później z pola bitwy. Powstańcy natomiast dotarli już pod Lwów i Zamość. W momencie zaś, kiedy na króla Polski wybrany został Jan II Kazimierz Waza, możliwe stało się rozpoczęcie rokowań.

Głównym postulatem Bohdana Chmielnickiego było zrównanie zamieszkującej Ukrainę ludności z Litwinami i Polakami, zaś ukraińska szlachta miałaby zostać zrównana w prawach i przywilejach ze szlachtą polską i litewską. Rokowania prowadzone były w Perejasławiu, równocześnie do 22 maja 1649 roku miał trwać rozejm. Polska oferowała Chmielnickiemu tytuł hetmana, natomiast Kozacy mieliby zostać wyjęci spod władzy sejmu i podlegać tylko królowi. Bohdan Chmielnicki konsekwentnie jednak oczekiwał przyznania Ukrainie niezależności. Negocjacje zakończyły się fiaskiem, a konflikt eskalował.

Przebieg dalszych walk Powstania Chmielnickiego: Oblężenie Zbaraża, bitwa pod Zborowem, układ i jego skutki

Kluczowe na tym etapie walk miały okazać się wydarzenia, jakie miały miejsce pod Zbarażem. Liczące mniej niż 10 000 wojska siły polskie od 10 lipca odpierały tam oblężenie nawet kilkunastokrotnie liczniejszych sił Bohdana Chmielnickiego oraz dowodzonych przez chana Islama Gireja III. Na odsiecz wyruszyła 24 czerwca armia Jana Kazimierza w liczbie 15 000 żołnierzy, zdecydowanie zbyt mało, aby pokonać kilkakrotnie liczniejszego wroga.

6 sierpnia Jan Kazimierz od Mikołaja Skrzetuskiego, któremu udało się przebić ze Zbaraża otrzymał szczegółowe informacje o sytuacji obrońców, którym brakowało już żywności i prochu.  Armia królewska jednakże została zaatakowana przez Kozaków i Tatarów w dniu 15 sierpnia pod Zborowem podczas przeprawy przez Strypę. Tatarzy uderzyli na tyły, Kozacy od frontu. Bitwa była zacięta, a w walkach brał udział nawet osobiście sam król.

Nie bez przyczyny zatem Jan Kazimierz zdecydował się zaakceptować propozycję Jerzego Ossolińskiego, który sugerował dogadanie się z chanem. 19 sierpnia udało się przekonać, a właściwie przekupić chana obietnicą zapłacenia okupu. Chan miał również odstąpić od oblężenia Zbaraża. W zamian otrzymał 400 000 talarów okupu. Do tego układu przyłączył się w końcu i Bohdan Chmielnicki, czego skutki były następujące: Jan Kazimierz uznał jego tytuł hetmana zaporoskiego oraz podwyższył rejestr kozacki do 40 000 złotych. Ustalono również, że urzędy na Ukrainie miały być obejmowane tylko przez wyznawców prawosławia. Przywrócone zostały przywileje kozackie, a sami Kozacy mieli odtąd podlegać tylko sądownictwu hetmańskiemu. Ponadto w senacie mieli zasiąść dwaj biskupi prawosławni oraz metropolita kijowski. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat rokoszu Zebrzydowskiego?

Konflikt trwa: kolejne bitwy z Kozakami, śmierć Chmielnickiego, skutki Powstania Chmielnickiego

Sojusz Kozaków z Turcją, bitwy z Kozakami pod Beresteczkiem, Białą Cerkwią i Batohem

Bohdan Chmielnicki nie poprzestał jednak na tym. Sprzymierzył się w 1650 roku z sułtanem tureckim, który nadał mu tytuł książęcy i powiadomił Jana Kazimierza o przyjęciu w poddaństwo Kozaków. Wybuch powstania przestał więc być już tylko sprawą lokalną. Sam Chmielnicki dokonał jeszcze najazdu na Mołdawię zmuszając tamtejszego hospodara do wydania swojej córki Rozandy za jego syna Timofieja. Rzeczpospolita zaczęła zbierać siły. Uchwalono podatki na wojsko, zwołano pospolite ruszenie. W rezultacie dalszych działań wojennych doszło do walnej bitwy pod Beresteczkiem, gdzie siły Rzeczpospolitej (70 000) zmierzyły się w dniach 28-30 czerwca 1651 roku z Kozakami (70-80 000) oraz Tatarami (30 000). Jednak tym razem armia Rzeczpospolitej odniosła miażdżące zwycięstwo. Kiedy zaś zdobyty został tabor kozacki, doszło do rzezi, w której zginać miało nawet 15 000 Kozaków.

Armia koronna w liczbie 20 000 kontynuowała marsz za Kozakami, łącząc się po drodze z wojskami litewskimi, podczas gdy sam król już zawrócił. Z Kozakami spotkano się ponownie pod Białą Cerkwią, gdzie Bohdan Chmielnicki zdołał zgromadzić około 70 000 żołnierzy. Bitwa została stoczona 23 września. Janusz Radziwiłł zdołał zapędzić Kozaków do obozu, jednakże sprzeciw wobec atakowania obozu wyrazili hetmani koronni. Przystąpiono zatem do rozmów. W dniu 28 września została zawarta ugoda, na mocy której zmniejszono o połowę wspominany rejestr, ograniczono też inne korzyści wynikające dla Kozaków z ugody podpisanej w Zborowie.

Dalszy przebieg wydarzeń był następujący: w kolejnym roku, w dniach 2-3 czerwca 1652, doszło do bitwy pod Batohem, gdzie spodziewający się wsparcia armii magnackich hetman Marcin Kalinowski założył obóz, którym planował zablokować marsz Chmielnickiego na Mołdawię. Znajdowało się w nim około 10 000 żołnierzy, w dużej mierze uczestników bitwy pod Beresteczkiem. Wojsko polskie zostało przez Kozaków i Tatarów rozgromione, w czym winę ponosiła także nieudolność Kalinowskiego. Kilka tysięcy jeńców Kozacy wykupili od Tatarów i bestialsko wymordowali przed namiotem Chmielnickiego, wśród nich był brat Jana Sobieskiego Marek. Śmierć pod Batohem poniósł i sam Kalinowski. Konflikt zbierał coraz bardziej krwawe żniwo.

Powstanie Chmielnickiego a Mołdawia, sojusz Kozaków z Moskwą – przebieg wydarzeń

W międzyczasie wyzwolić od Kozaków spróbowała się Mołdawia, gdzie miał miejsce wybuch powstania przeciwko sprzyjającemu Chmielnickiemu hospodarowi, którego obalono. Został on jednak przywrócony przez wojska kozackie. Później jednak 27 maja 1653 roku pod Fintą armia wołosko-siedmiogrodzka zwyciężyła, resztki zaś Kozaków zbiegły do Suczawy. Hospodarstwa wołoskie, mołdawskie, Siedmiogród oraz Rzeczpospolita zawarły sojusz i wspólnymi siłami pokonano zgromadzonych w Suczawie Kozaków. We wrześniu zginął syn Bohdana Timofiej. Sama Suczawa padła 9 października.

Krążyły wtedy informacje o prowadzonych przez Chmielnickiego rozmowach z Moskwą. On sam miał już dążyć do całkowitego oderwania Ukrainy od Polski. W styczniu 1653 roku Jan Kazimierz zebrał kolejną armię, jednakże ta niczego wielkiego nie dokonała, utknąwszy w obozie pod Żwańcem, w którym zapanował głód i zaczęły szerzyć się choroby. W międzyczasie jednak Tatarzy, obawiając się kontaktów Chmielnickiego z Moskwą, zaoferowali królowi Polski porozumienie. Zostało ono zawarte 17 grudnia 1653 roku. Na jego mocy Tatarzy stali się sojusznikami naszego państwa. Traktat został zaprzysiężony na sejmie w 1654 roku. Z kolei w relacjach z Kozakami odnowiona została ugoda zawarta pod Zborowem.

Bohdan Chmielnicki rzeczywiście prowadził rokowania z Moskwą. W styczniu 1654 roku podpisane zostało porozumienie, tzw. ugoda perejasławska, na mocy którego Ukraina poddawała się Moskwie. Jednak nie dotyczyło to całej Ukrainy, a tylko trzech województw, a zatem została ona podzielona. Moskwa wypowiedziała jednak wojnę Rzeczpospolitej. Tymczasem strona polska wysłała we wrześniu 1654 roku wojsko na Bracławszczyznę. Wyprawa ta skutkowała znaczącym zniszczeniem tamtejszych terenów oraz wieloma ofiarami wśród miejscowej ludności.