47 lat nieproszonych gości, czyli o wojskach radzieckich w polskich miastach

Północna Grupa Wojsk ZSRR – miejsca stacjonowania na terenie Polski

Północna Grupa Wojsk Armii Czerwonej została utworzona 10 czerwca 1945 roku – jej pierwszym dowódcą został marszałek Konstanty Rokossowski. Na główną siedzibę PGW wybrano Legnicę. Status prawny radzieckich wojsk ustalił się dopiero po 5 maja 1955 roku, kiedy to Republika Federalna Niemiec została przyjęta do NATO. 14 maja państwa socjalistyczne podpisały tzw. Układ Warszawski, czyli utworzenie wspólnego militarnego naczelnego dowództwa dla państw Bloku Wschodniego: ZSRR, Albanii, Węgier, Rumunii, Czechosłowacji oraz Polski, z siedzibą Naczelnego Dowództwa w Moskwie. Pierwszym Naczelnym Dowódcą został marszałek radziecki Iwan Stiepanowicz Koniew. 17 grudnia 1956 roku rządy Polski i ZSRR podpisały w Warszawie umowę, na mocy której radzieckie wojska miały pozostawać na terytorium Polski przez 12 lat.

Armia Radziecka stacjonowała głównie na zachodzie kraju, na terenach Ziem Odzyskanych, szczególnie na Dolnym Śląsku, w Ziemi Lubuskiej oraz na Pomorzu Zachodnim. Nie znamy dokładnej listy miejsc, w których obecne były radzieckie wojska - znanych jest około 65 miejscowości. Zmieniała się także liczba żołnierzy, wchodzących w skład PGW ZSRR. Najwięcej rosyjskich wojsk znajdowało się, między innymi, w Bornem Sulinowie, Świętoszowie oraz w Legnicy.

Rosyjskie poligony, place ćwiczeń oraz lotniska zajmowały około 60 tysięcy hektarów. O lokalizacji składów amunicji, często ukrytych w lasach, donosili okoliczni mieszkańcy. Oprócz broni konwencjonalnej Rosjanie składowali w Polsce broń atomową – około 300 sztuk broni, obejmującej głowice o mocy 10 kt, 200 kt oraz 500 kt, a także bomby lotnicze, o mocy 0,5 kt, 15 kt i 200 kt. Broń jądrowa została wycofana z terenu Polski prawdopodobnie pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku.

W cieniu radzieckich koszar – Legnica, czyli Mała Moskwa

Legnica została wyzwolona 9 lutego 1945 roku. Miasto nie było naznaczone większymi zniszczeniami, stąd stało się głównym ośrodkiem Dolnego Śląska, w miejsce zniszczonego Wrocławia. To tutaj docierali Polacy, wracający po wojnie do ojczyzny i tu rozpoczęła swoją działalność dolnośląska administracja. Władzę w Legnicy, do maja 1945 roku, przejął Komendant Wojenny gen. mjr Gieorgij Żukow. W lipcu ludność cywilną przymusowo przesiedlono za rzekę Kaczawę, udostępniając zachodnią część Legnicy armii radzieckiej. Na „ewakuację” mieszkańcy mieli jedynie dwie godziny. Rosjanie przejęli lotnisko, poniemieckie koszary, a także szpitale oraz 1/3 miasta, z budynkami mieszkalnymi, zakładami przemysłowymi i siedzibą przedwojennego sądu. W opuszczonych przez Niemców willach rozlokowali się rosyjscy oficerowie i generalicja. Dowództwo PGW ZSRR zajęło okazały budynek, w którym w czasie wojny mieścił się sztab Wermachtu. W sumie wojska radzieckie przejęły około 40 hektarów obszaru, oddzielony od reszty miasta, zamieszkałej przez Polaków, wysokim murem i strzeżonym przez uzbrojonych żołnierzy. Połączenia lotnicze i specjalna linia kolejowa zapewniały stały kontakt z Moskwą.

Życie w Małej Moskwie, jak nazywano część miasta, niedostępną dla Polaków, otoczone było tajemnicą. W radzieckiej strefie działały sklepy, mieszkańcy chodzili do kin i teatrów, rodziny wojskowych i cywile, pracujący dla wojska, korzystali ze szkół, przedszkoli i placówek usługowych. W sklepach sprzedawano produkty dostarczane ze Związku Radzieckiego. W mieście działała także osobna linia telefoniczna, telewizja, gazeta „Znamja Pobiedy”, Muzeum Chwały Wojennej i Braterstwa Broni. Swoich zmarłych chowano na miejskim cmentarzu. Kontakty z polskimi mieszkańcami Legnicy były możliwe jedynie podczas uroczystości, takich jak np. obchody Święta Pracy. Polacy nie mogli wchodzić do Małej Moskwy. Nieliczne zdjęcia, dokumentujące życie Rosjan za murem, wykonał w 1992 roku, po otrzymaniu zezwolenia, fotograf Franciszek Grzywacz.

Pomimo izolacji, dochodziło do sporadycznych kontaktów Polaków Z Rosjanami, np. rosyjscy strażacy pomagali w ugaszeniu pożaru kościoła św. Jana, a w czasie powodzi w 1977 roku, wojsko radzieckie pomagało w ewakuacji polskiego szpitala. O romansie polskiego oficera, z mieszkającą za murem Rosjanką, żoną radzieckiego wojskowego, opowiada film Waldemara Krzystka Mała Moskwa, z 2008 roku. Polacy handlowali z żołnierzami radzieckimi. Za bimber można było uzyskać ich racje żywnościowe, paliwo lub złotą biżuterię. Rosjanie chętnie kupowali pamiątki dla swoich rodzin, a także ubrania i świeże owoce i warzywa. Wycofujące się z Polski wojska rosyjskie, na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, pozbywały się swojego dobytku, a także mieszkań oraz wojskowego sprzętu. Sprawdź także ten artykuł: Zbrodnie Armii Czerwonej i NKWD na ludności polskiej i jeńcach wojennych. Przemilczane fakty o okrucieństwie oprawców.

Obraz miasta po wyjściu Armii Czerwonej – zagospodarowanie poradzieckich koszar

Ostatnie radzieckie oddziały PGW ZSRR wycofano z Polski 28 października 1992 roku. 17 września 1993 roku prezydent Lech Wałęsa przyjął meldunek od gen. Leonida Kowaliowa o zakończeniu wycofywania radzieckiej armii. Wywieziony został również sprzęt wojskowy, czołgi, transportery opancerzone, samoloty, śmigłowce, broń i amunicja. Prezydent Wałęsa, w czasie spotkania podkreślił, że Polska stała się w państwem w pełni suwerennym. Ostatni pociąg, wiozący rosyjskich oficerów, generałów i żołnierzy do Moskwy, wyjechał z Polski dzień później.

Pozostawione przez wojska obiekty były zdewastowane i nie posiadały odpowiedniej dokumentacji. W budynkach znajdowano zniszczoną instalację, powyrywaną armaturę, mnóstwo śmieci, uszkodzone dachy i stolarkę okienną. Jednak największym zagrożeniem okazały się zaminowane lotniska i degradacja środowiska naturalnego – w gruncie było mnóstwo substancji ropopochodnych. Likwidacja zagrożeń oraz naprawa zdewastowanych obiektów wiązały się z wielkimi nakładami finansowymi, z którymi mierzyły się samorządy miast, w których stacjonowali Rosjanie. W Legnicy rozpoczęto realizację projektu „Zagospodarowanie mienia po wojskach Federacji Rosyjskiej”, zakładając, iż opuszczone miejsca mogą posłużyć mieszkańcom oczekującym na mieszkania, przedsiębiorcom, poszukującym lokali na założenie własnej firmy lub instytucjom, które wykorzystają udostępnione obiekty na prowadzenie swojej działalności. Zatrudnienie przy odbudowie i remontach budynków znaleźli legniccy bezrobotni. Podobne działania podjęły samorządy innych miejscowości, po wycofaniu rosyjskich żołnierzy.