Konfederacja barska – zawiązanie, liderzy, przebieg, bitwy, symbole, znaczenie
Część historyków jest skłonna uznać konfederację barską (1768-1772) za pierwsze polskie powstanie narodowe. Dużo jest racji w tym stwierdzeniu, gdyż działania konfederatów były w głównej mierze wymierzone przeciwko Rosji. Nie należy jednak zapominać, iż konfederaci występowali także przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Zryw ten miał więc równocześnie znamiona wojny domowej, w trakcie której śmierć poniosło wielu ludzi. Do dziś nie ustalono, ile osób wtedy zginęło.
Jeśli szukasz więcej informacji ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Przyczyny konfederacji. Konfederaci i ich cele
Wybrany w 1764 roku na króla Polski Stanisław August Poniatowski rozpoczął reformowanie państwa polskiego. Władcę w podjętym programie początkowo wspierało wiele osób. Jednak po tym, gdy król ogłosił projekt przyznania praw politycznych innowiercom, krąg jego zwolenników spadł praktycznie do zera.
Rozwój sytuacji w Polsce bacznie obserwowali Rosjanie. Na początku 1767 roku zawiązali dwie konfederacje różnowiercze: w Słucku (dla Wielkiego Księstwa Litewskiego) i w Toruniu (dla Korony). W odpowiedzi na działania Rosjan katolicy powołali do życia tzw. konfederację radomską, która była zwrócona bezpośrednio przeciwko Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.
Jeszcze w tym samym 1767 roku z inicjatywy konfederatów radomskich zwołano do Warszawy sejm, który miał zająć się sprawą przeprowadzenia reform w kraju. Sejm ten obradował pod dyktando posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, który po sterroryzowaniu części polskich parlamentariuszy doprowadził do uchwalenia tzw. praw kardynalnych, obejmujących podstawowe zasady ustroju szlacheckiego. Zagwarantowano również równouprawnienie dla innowierców.
Część polskiej szlachty w odpowiedzi na decyzje tzw. sejmu repninowskiego (zwłaszcza na ustawę o innowiercach) zaczęła dążyć do ich uchylenia. Postulowano, aby w Polsce zapanowała prawdziwa „wiara i wolność”.
Konfederacja barska – najważniejsze informacje
Zawiązanie konfederacji – data, przywódcy i symbole
Zawiązanie tzw. konfederacji barskiej nastąpiło 29 lutego 1768 roku w miejscowości Bar na Podolu. Była ona skierowana przeciwko różnowiercom, carycy Katarzyny II oraz przychylnemu jej królowi Stanisławowi Augustowi.
Na czele konfederacji stanęli podkomorzy różański Michał Krasiński oraz starosta warecki Józef Puławski. Istotną rolę we władzach konfederacji odegrali także marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech, biskup kamieniecki Stanisław Krasiński, starosta trembowelski i grybowiecki Joachim Potocki, generał lejtnant wojsk litewskich Michał Jan Pac, krajczy wielki litewski Józef Sapieha oraz poseł Wawrzyniec Potocki.
Opiekę duchową nad konfederatami sprawował kaznodzieja i karmelita Marek Jandołowicz. Wśród prostego ludu był on uznawany za proroka i cudotwórcę. Jego płomienne kazania porywały wręcz tłumy. W Barze założył on Zakon Rycerski Kawalerów Krzyża Świętego i za główny cel jego działania uznał obronę wiary katolickiej.
Podstawowym symbolem konfederacji barskiej był ryngraf. Konfederaci pozostawili po sobie zbiór wielu pieśni, w tym: „Piosenka o Drewiczu”, „Stawam na placu z Boga ordynansu” oraz „Zdaj się, Polaku, w opiekę Maryi”. Działania konfederatów spopularyzowali polscy wieszcze: Adam Mickiewicz w utworze „O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych” oraz Juliusz Słowacki („Sen srebrny Salomei”, „Ksiądz Marek”).
Konfederacja barska – rok 1768
Konfederacja barska w ekspresowym tempie rozszerzała się na kolejne tereny. Szybko objęła obszar Ukrainy, Małopolski, Wielkopolski i od 1769 roku również Litwy.
Konfederaci, rozpoczynając konflikt domowy, wypowiedzieli również wojnę Rosji, która skierowała przeciwko nim regularne wojska. W tłumieniu rebelii wspomagała je armia koronna, dowodzona przez Franciszka Ksawerego Branickiego. Wielkim sukcesem tego ostatniego było opanowanie w czerwcu 1768 roku Baru.
Na wieść o wybuchu konfederacji barskiej za broń chwycili również chłopi ukraińscy i Kozacy (tzw. koliszczyzna). Ich działaniami koordynowali Iwan Gonta i Maksym Żeleźniak. Na Ukrainie oddziały powstańcze zwalczały szlachtę i Żydów, które nie mogły już dłużej znieść ich wyzysku. Chłopi byli bardzo okrutni w swoich działaniach. W Humaniu w drugiej połowie czerwca 1768 roku wyrżnęli około 20 000 Polaków i Żydów. Wśród zabitych znajdowało się wiele kobiet i dzieci.
Na sukcesy ukraińskich dolnych mas społecznych błyskawicznie odpowiedziały solidarnie Polska szlachecka i Rosja carska. Podstępnie zostali pojmani, a następnie straceni przywódcy koliszczyzny. Podobny los spotkał wielu chłopów. Szacuje się, iż ofiarami represji wojsk rosyjsko-polskich padło 7 tysięcy chłopów. Szczególnym okrucieństwem wsławił się oboźny koronny Józef Stempkowski („Straszny Józef”), który mógł wysłać na tamten świat nawet kilka tysięcy ludzi.
Generalność i francuska pomoc dla konfederatów
Rok 1769 nie przyniósł konfederatom jakichś większych sukcesów militarnych. Według historyków dysponowali oni maksymalnie 20. tysiącami zbrojnych, którzy operowali w małych grupkach. Koordynacja ich działaniami była praktycznie niemożliwa z powodu braku jednolitego dowództwa oraz jednolitej zwierzchności politycznej.
Po długich tarciach konfederaci powołali do istnienia pod koniec października 1769 roku tzw. Generalność z siedzibą najpierw w Preszowie, a następnie w Cieszynie. Generalność uznawała się za reprezentację Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Próbowała też, ale z mizernym często efektem prowadzić politykę zagraniczną. Chronicznie w kasie konfederackiej brakowało pieniędzy. Jakby tego było jeszcze mało, Generalność była ze sobą wewnętrznie skłócona. Istniała nawet w niej frakcja, optująca za porozumieniem się z Rosją!
Militarna aktywność konfederatów zwiększyła się po tym, jak Francja zdecydowała się wysłać do Polski swoich oficerów i przede wszystkim pieniądze. Wsparcie francuskie przyczyniło do utworzenia nowych formacji pieszych oraz ufortyfikowania niektórych ośrodków, w tym Lanckorony i Tyńca. Skutek był taki, iż Rosjanie aż do końca trwania konfederacji barskiej nie byli w stanie przełamać oporu Polaków, broniących się w tych zmodernizowanych punktach oporu. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o zaborach.
Klęska konfederatów – lata 1771-1772
Jeszcze w 1770 roku Generalność ogłosiła akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego, określając jednocześnie króla mianem uzurpatora i intruza. Rozporządzenie to ostatecznie uniemożliwiło szansę na porozumienie się z Warszawą.
Rok później (3 listopada 1771) konfederaci podjęli próbę uprowadzenia Stanisława Augusta. W akcji tej brał udział nawet nuncjusz apostolski w Polsce, Angelo Maria Durini. Wprawdzie porywaczom udało się wywieźć króla poza granice Warszawy, jednak ostatecznie powrócił on do stolicy cały i zdrowy. Ostatni władca w dziejach Rzeczypospolitej wykazał się wówczas ponadprzeciętnymi zdolnościami perswazji, przekonując jednego z konfederatów do wypuszczenia go na wolność. W efekcie cała operacja zakończyła się fiaskiem.
Uważa się, iż ostatnim większym zrywem militarnym konfederatów było powstanie zbrojne na Litwie z 1771 roku, na którego czele stanął hetman Michał Kazimierz Ogiński. We wrześniu 1771 roku Ogińskiemu udało się nawet pokonać Rosjan pod Bezdieżem na Polesiu. Kilka tygodni później hetman musiał jednak uznać wyższość wroga, który doszczętnie rozbił go w bitwie pod Stołowiczami na Nowogródczyźnie.
Po upadku powstania litewskiego zaczęły po kolei poddawać się świetnie spisujące się do tej pory miasta i ośrodki w Rzeczypospolitej. Jako ostatnie skapitulowały Tyniec, Lanckorona, Zagórz, Wawel i Jasna Góra. Generalność została rozwiązana, zaś poszczególni jej członkowie rozproszyli się na emigracji.
Konfederacja barska - skutki i ocena działań
Jak się szacuje, przez szeregi oddziałów konfederackich mogło przejść w sumie nawet 100 000 osób. Stoczyli oni kilkaset różnego rodzaju bitew i potyczek z Rosjanami. Działania zbrojne, które przetoczyły się przez ziemie polskie, ukrainne i litewskie spowodowały ogromne spustoszenia dla rolnictwa i wielu innych dziedzin gospodarki Rzeczypospolitej.
Klęska konfederatów spowodowała, iż część z nich została przymusowo wcielona do armii rosyjskiej. Kilka tysięcy konfederatów zesłano na Sybir. Wielu działaczom konfederacji udało się przedostać za granicę, gdzie zasilili szeregi polskiej emigracji. Część z emigrantów znalazła się nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie walczyła z Anglikami o niepodległość tego kraju.
Historycy uważają, iż konfederacja barska przyczyniła się bezpośrednio do I rozbioru Polski. Został on dokonany oficjalnie 5 sierpnia 1772 roku. Na mocy specjalnie podpisanego wtedy traktatu Prusy, Austria i Rosja podzieliły między sobą część ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej.
Wobec powyższego można skonstatować, iż walki konfederatów nie miały większego sensu, skoro przyniosły one tak opłakane skutki. Ogólny bilans wojny konfederackiej był wybitnie niekorzystny dla Polski. Polskie wojsko w trakcie zmagań z lepiej wyszkolonymi, uzbrojonymi i dowodzonymi wojskami rosyjskimi nie miało praktycznie żadnych szans na powodzenie.
Konfederaci już od samego początku zmagań ze wschodnim sąsiadem Polski zostali zmuszeni do operowania w małych grupach i oddziałach. Wprawdzie działania zbrojne w ostatecznym rozrachunku objęły większość ziem ówczesnej Rzeczpospolitej, to jednak wojsk konfederackich było zbyt mało, aby mogły one na poważnie myśleć o pokonaniu potężnego Imperium Rosyjskiego, zdolnego do wystawienia kilkusettysięcznej armii.
Można sądzić, iż wojska konfederackie finalnie poniosły klęskę również z powodu braku umiejętnych dowódców. Chlubnym wyjątkiem był w tym zakresie m.in. Kazimierz Pułaski, który zapisał na swoim koncie szereg spektakularnych sukcesów. Pułaski przystępował do boju w otwartym polu jedynie wtedy, kiedy wiedział, iż dysponuje przewagą liczebną nad przeciwnikiem.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Augustyniak Urszula, Historia Polski 1572-1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
- Gędek Marek, Wojny polsko-rosyjskie od XVIII do XX wieku, Historia, mapy, fakty i tajemnice, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2016.
- https://opinie.wp.pl/konfederacja-barska-6150868566489217c [dostęp: 11.05.2021].
- Kazimierz Pułaski w 230 rocznicę śmierci, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej 7 grudnia 2009 r. w Muzeum Niepodległości w Warszawie, red. Iwona Stefaniak, Karol Kucharski, Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego, Warka 2011.
- Konfederacja barska (1768-1772), Tło i dziedzictwo, Publikacja wydana w 250. rocznicę zawiązania konfederacji barskiej, red. Mariusz Jabłoński, Kraków 2018.
- Konopczyński Władysław, Konfederacja barska, t. 1-2, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego – Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1936-1938.
- Konopczyński Władysław, Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1768-1774 r., Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1931.
- Kowalski Jacek, Niezbędnik Konfederata Barskiego, Fundacja św. Benedykta, Poznań 2008.
- Michalski Jerzy, Schyłek konfederacji barskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.
- Rostworowski Emanuel, Konfederacja barska (1768-1772), [w:] Historia Polski, t. 2, cz. 1, red. Stefan Kieniewicz, Witold Kula, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958.
- Serczyk Władysław Andrzej, Początek końca, Konfederacja barska i I rozbiór Polski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1997.
- Stanek Wojciech, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1991.