Zimna wojna

Okres po II wojnie światowej, aż do upadku bloku wschodniego, określa się mianem “zimnej wojny”, czyli podziału świata na dwa, wrogie sobie bloki, które zwalczały się w sposób pośredni, bez bezpośrednich działań zbrojnych. Zimna wojna skutkowała interwencjami w wielu krajach, w których ZSRR lub USA wprowadzało korzystne dla siebie władze, nie licząc się z potrzebami mieszkańców tych krajów. Skutki tych działań trwają do dziś. Poznaj najważniejsze informacje na temat zimnej wojny, daty, miejsca i wydarzenia.

Czym była zimna wojna - podstawowe informacje

Co oznacza określenie “zimna wojna”

Zimna wojna stanowi okres od rozpadu koalicji antyhitlerowskiej, po zakończeniu II wojny światowej, do rozpadu bloku wschodniego. Proces ten nie zaczął się od zdarzenia, które można by uznać za datę początkową. Konflikt narastał stopniowo. Doszło do narastania wzajemnej nieufności i wrogości pomiędzy dwu największymi mocarstwami, które próbowały rozszerzyć swoje strefy wpływów. Wskutek tego świat został podzielony na dwa wrogie systemy: socjalistyczny i kapitalistyczny. Polityka prowadzona przez policyjne systemy socjalistyczno-komunistyczne zakładała izolację, daleko idącą kontrolę wjazdu i wyjazdu oraz kontrolę przed szpiegostwem, dlatego też podział ten nazwano “żelazną kurtyną”. Wymownym wyrazem tej polityki była budowa muru berlińskiego w roku 1961, w celu uniemożliwienia Niemcom emigracji do Niemiec Zachodnich.

Określenia “żelazna kurtyna” użył po raz pierwszy Winston Churchill mówiąc o granicy rozdzielającej Europę Zachodnią i blok wschodni. Natomiast określenia “zimna wojna” po raz pierwszy użył pisarz George Orwell, a następnie powtórzył amerykański finansista Bernard Baruch, który określił tymi słowami konflikt między niedawnymi sojusznikami antyhitlerowskimi.

Podstawowe informacje:

• czas trwania: 1947–1991,
• strony konfliktu: USA oraz ZSRR i jego państwa satelickie, czyli tzw. blok wschodni,
• sojusze: Nato i Układ Warszawski,
• organizacje gospodarcze: EWG i RWPG.

W 1949 roku sojusznicy USA zawarli Pakt Północnoatlantycki NATO, do którego weszły USA, W.Brytania, Francja, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Włochy i Portugalia. W 1954 powstał Pakt Azji Południowo-wschodniej SEATO. W odpowiedzi blok wschodni utworzył w 1955 roku Układ Warszawski, zrzeszający ZSRR i jego państwa satelickie w Europie.

Najważniejsze działania obu stron:

• wyścig zbrojeń,
• wyścig kosmiczny,
• walka o wpływy na terenach peryferyjnych i wojny zastępcze,
• działania propagandowe, kiedy to w bloku wschodnim następowała intensywna indoktrynacja ludności oraz izolacja i uniemożliwianie kontaktów z zachodem. Natomiast w bloku antykomunistycznym stworzono radia dla Europy wschodniej (Głos Ameryki, BBC, Radio Wolna Europa), zaś w kulturze pojawiały się motywy walki z komunizmem,
• szpiegostwo i infiltracja.

Kryzys między wielkimi mocarstwami - sposoby działania

Zimna wojna oznacza konflikt bez walki zbrojnej między głównymi przeciwnikami. Starcia zbrojne odbywały się na peryferiach, między innymi państwami, wspieranymi przez ZSRR i USA.

Przebieg zimnej wojny - główne konflikty:

• kryzys irański 1946,
• blokada Berlina Zachodniego 1948- 1949,
• wojna w Korei (1950- 1953),
• kryzys sueski,
• kryzys kubański 1962,
• wojna w Wietnamie (1964- 1975),
• inwazja radziecka na Afganistan (1979- 1989).

Zimna wojna - przyczyny i przebieg

Przyczyny zimnej wojny - jak powstał blok wschodni

Za główną przyczynę zimnej wojny uważana jest polityka bolszewików, mająca na celu rozszerzenie ideologii komunistycznej na cały świat. Początek XX wieku był okresem wybuchów niezadowolenia niższych warstw społeczeństwa, czyli pracowników najemnych, których liczba znacznie wzrosła wskutek uprzemysłowienia krajów. Ideologia marksistowsko-leninowska, obiecująca szczęśliwość i dobrobyt, padła na podatny grunt. Polityka Włodzimierza Lenina, zakładała zwycięstwo rewolucji komunistycznej na całym świecie oraz powstanie jednego państwa i rządu światowego.

Pierwszym państwem, w którym Armia Czerwona pomogła wprowadzić komunizm była Mongolia, gdzie w 1924 utworzono Mongolską Republikę Ludową. W 1926 utworzono Ludową Republikę Tuwy, która została w 1944 roku włączona do Rosji. Kuomintang w Chinach działał we współpracy z ZSRR. Natomiast próby utworzenia komunistycznych państw w Europie, jak Węgierska Republika Rad, Słowacka Republika Rad, nie powiodły się. Również powstania komunistyczne w Niemczech, Bułgarii i Włoszech, zostały stłumione. Komunistom nie powiodło się również opanowanie Grecji w 1944 roku.

Po wojnie większość partii komunistycznych w różnych krajach, podporządkowało się ZSRR. Państwa satelickie ZSRR zaczęto określać jako “blok wschodni”. W latach 80-tych prawie ⅓ świata żyła w państwach komunistycznych. Były to:

• ZSRR i jego państwa satelickie w Europie: Polska, Czechosłowacja, Rumunia (późniejsze zerwanie z ZSRR), Bułgaria, Węgry i NRD, jak również Mongolia,
• państwa komunistyczne niezależne od ZSRR: Jugosławia, Chińska Republika Ludowa, Albania,
• inne państwa: Angola, Mozambik, Jemen Południowy, Laos, Kambodża, Korea Północna i Wietnam.

USA i państwa sprzymierzone postanowiły przeciwdziałać rozszerzaniu się ideologii komunistycznej. Podjęto następujące działania:

• doktryna Trumana, przedstawiona w 1947 roku, która zakładała pomoc dla krajów, zagrożonych przejęciem władzy przez komunistów,
• plan Marshalla, mający na celu odbudowę gospodarczą Europy, a szczególnie Niemiec. W odpowiedzi na plan Marshalla, blok wschodni stworzył organizację wzajemnej pomocy gospodarczej RWPG.
• makkartyzm, czyli przeciwdziałanie infiltracji różnych grup w USA, np. urzędników państwowych, aktorów, naukowców, dziennikarzy, przez komunistów i agentów NKWD. Powołana w tym celu, komisja senatora McCarthy'ego, inwigilowała środowiska opiniotwórcze. Komisji tej zarzucano “polowanie na czarownice” i niszczenie reputacji i karier niewinnych ludzi. Komisja ta okazała się nieskuteczna, gdyż nie udało jej się wykryć wielu dobrze zakonspirowanych agentów. Zdaniem historyków, skala infiltracji komunistycznej w USA była bardzo wysoka.
• interwencje w: Iranie, Gwatemali, Kongo, Kuba (nieudana), Korea, Wietnam, Indonezji (nieudana), Włoszech, Brazylii, Dominikanie, Chile, Somalii, Angoli (nieudana).

Przebieg i czas trwania zimnej wojny

Największe starcia i eskalacja zimnej wojny

Wstępem do zimnej wojny był tzw. kryzys irański, kiedy to Stalin próbował uzyskać koncesje na wydobycie ropy naftowej w Iranie. Wycofał się wobec sprzeciwu USA i Wielkiej Brytanii.

Do pierwszego starcia doszło w związku z losami Niemiec. Stalin liczył na powstanie rządu niemieckiego z udziałem komunistów, nakazał blokadę Berlina, odcinając mieszkańców od prądu i dostaw. Alianci stworzyli most powietrzny, dostarczając Berlińczyka żywność. Kryzys ten okazał się porażką dla bloku wschodniego i skutkował podziałem Niemiec i Berlina.

Pierwszym efektem ekspansji bloku sowieckiego w Azji była wojna koreańska w latach 1950- 1953. Do wojny doszło wskutek ataku komunistycznej północy, na Koreę Południową. Rezultatem wojny było utrzymanie podziału Korei, jednak USA udowodniło, że jest w stanie skutecznie powstrzymywać ekspansję komunizmu.

W latach 50-tych i 60-tych USA ingerowało w rządy krajów pod pretekstem zagrożenia komunizmem. Doprowadzono do zamachów stanu w Iranie i Gwatemali, w wyniku których wprowadzono rządy proamerykańskie. Nie powiodła się, natomiast, próba odsunięcia od władzy prezydenta Sukarno, w Indonezji. W 1960 miała miejsce kryzys rządowy w Kongo, byłej kolonii Belgii. CIA wsparło zamach stanu, w wyniku którego władzę objął pułkownik Mobutu Sese Seko.

Ponieważ ekspansji dokonywały obie strony zimnej wojny, powstał ruch państw, które nie chciały opowiadać się po żadnej stronie. W roku 1961 powołano Ruch Państw Niezaangażowanych.

Porażką CIA była tzw. inwazja w Zatoce Świń. W 1953 roku na Kubie doszło do powstania antyrządowego, w wyniku czego w roku 1959 do władzy doszedł Fidel Castro. Doszło do konfliktu z USA w związku z nacjonalizacją własności amerykańskiej na wyspie. Nieudana inwazja, dokonana przez emigrantów kubańskich, wyszkolonych przez CIA, spowodowała zwrócenie się Castro w stronę ZSRR. Był to moment kulminacyjny zimnej wojny, kiedy to wojna nuklearna wisiała na włosku. ZSRR zamierzało umieścić na Kubie rakiety z głowicami jądrowymi. Ostatecznie, w wyniku negocjacji, obie strony wycofały się.

Sygnały odprężenia i kolejne konflikty

Pod koniec lat 60-tych opracowano nowe metody polityczne:

• ZSRR: doktryna Breżniewa zakładająca, że państwa Układu Warszawskiego mają ograniczoną suwerenność, zaś najważniejsze jest dobro wspólnoty, dlatego też Układ Warszawski ma prawo do interwencji. Doktryna ta stała się podstawą do interwencji w Czechosłowacji w 1968 roku.
• USA: doktryna Manna, która oznaczała popieranie rządów sprzyjających interesom USA.

Porażką USA była, tocząca się prawie 10 lat, wojna w Wietnamie. Wojna ta spowodowała kompromitację USA, ogromne koszty, ogromne straty w ludziach, jak również wzrost nastrojów pacyfistycznych i protesty przeciwko wojnie.

Na początku lat 70-tych doszło do negocjacji w sprawie odprężenia. Richard Nixon i Leonid Breżniew ogłosili politykę “pokojowego współistnienia”. Natomiast kanclerz RFN Willy Brandt wprowadził politykę poprawy stosunków z blokiem wschodnim.

Apogeum zimnej wojny stała się interwencja ZSRR w Afganistanie, gdzie doszło do walk różnych frakcji, zaś Związek Radziecki wsparł ugrupowania komunistyczne. Trwająca 10 lat wojna w Afganistanie okazała się dla ZSRR porażką zarówno militarną, jak i gospodarczą i propagandową. Koszty prowadzenia wojny były ogromne. Zdaniem historyków obciążenie gospodarki ZSRR wojną w Afganistanie przyczyniło się do upadku ZSRR i zakończenia zimnej wojny.

Skutki zimnej wojny

Skutki zimnej wojny okazały się szczególnie katastrofalne dla ZSRR i bloku wschodniego. Wielu historyków upatruje przyczyn upadku ZSRR w zapaści gospodarczej, spowodowanej nie tylko niewydajną gospodarką komunistyczną, lecz także ogromnym obciążeniem finansowym związanym z wyścigiem zbrojeń i wojną w Afganistanie. Oblicza się, że wysiłek militarny ZSRR wymagał wydatków pochłaniających około 25% PKB. W rezultacie konieczna była redukcja inwestycji i wydatków w sektorze konsumpcyjnym.

Dzięki pomocy amerykańskiej po II wojnie światowej, państwa zachodnioeuropejskie odbudowały swoja gospodarkę. Natomiast, w wyniku wprowadzenia socjalistycznych zasad, gospodarka państw bloku wschodniego okazała się nieudolna i doprowadziła do znacznego opóźnienia w stosunku do państw zachodnich.

Zimna wojna spowodowała równowagę sił, dzięki której konflikt zbrojny między głównymi stronami był nieopłacalny. Jednak interwencje obu bloków w peryferyjnych krajach spowodowały w tych krajach: obalanie rządów, konflikty społeczne i narodowościowe, uniemożliwienie reform, niszczenie gospodarki, straty materialne i ludobójstwo. Interwencje te przyczyniły się w tych krajach do powstawania konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych, które trwają do dziś.